ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ (ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ)

Η ζωή του Ηροδότου

1.  Γεννήθηκε το 485/ 484 π.Χ. Καταγόταν από την Αλικαρνασσό, δωρική αποικία στη Μικρά Ασία.          

2. Η οικογένειά του ήταν από τις πιο πλούσιες και αριστοκρατικές της πόλης.

3. Σε ηλικία 20 χρονών αναγκάστηκε να φύγει στην ιωνική Σάμο εξαιτίας πολιτικών αναταραχών στην πόλη του.

4. Στη Σάμο ήρθε σε επαφή με τον ιωνικό πολιτισμό και χρησιμοποίησε την ιωνική διάλεκτο για να γράψει το ιστορικό του έργο.

5. Λίγα χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, που ήταν το πνευματικό κέντρο της εποχής.

6. Το 444 πήρε μέρος στον εποικισμό των Θουρίων στην Κάτω Ιταλία που ήταν έμπνευση του Περικλή, του μεγάλου Αθηναίου πολιτικού.

7. Είναι πιθανόν ότι πέθανε στους Θουρίους,  αλλά αυτό δεν είναι απολύτως βέβαιο.

8. Έκανε πολλά ταξίδια στον τότε γνωστό κόσμο και γνώρισε πολλούς πολιτισμούς, πολλούς λαούς και τα έθιμά τους.

Το έργο του Ηροδότου και τα βασικά του χαρακτηριστικά

1. Ο Ηρόδοτος θεωρείται ο πρώτος πραγματικός ιστορικός. Γι’ αυτό και ονομάζεται Πατέρας της Ιστορίας. Η λέξη ιστορία σήμαινε στην αρχή «έρευνα» και «γνώση που προκύπτει από την έρευνα». Μόνο με τον Ηρόδοτο η λέξη αρχίζει να παίρνει σιγά-σιγά τη σημερινή της σημασία.

2. Πριν από τον Ηρόδοτο έγραψαν  έργα με ιστορικό περιεχόμενο και άλλοι συγγραφείς, τους οποίους ονομάζουμε λογογράφους, αλλά το έργο τους δεν θεωρείται καθαρή ιστορία. Είναι περισσότερο περιγραφές ταξιδιών που περιλαμβάνουν γεωγραφικές, εθνογραφικές, λαογραφικές και ιστορικές πληροφορίες. Οι λογογράφοι έγραψαν σε πεζό λόγο, στην ιωνική διάλεκτο και κατάγονταν οι περισσότεροι από την Ιωνία, όπου γεννήθηκε το ιστορικό  και φιλοσοφικό πνεύμα. Οι σημαντικότεροι από τους λογογράφος θεωρούνται ο Εκαταίος από τη Μίλητο και ο Φερεκύδης ο Αθηναίος.

3. Θέμα της ιστορίας του Ηροδότου  είναι  οι πόλεμοι ανάμεσα στους Πέρσες και τους Έλληνες,  οι λεγόμενοι Περσικοί ή Μηδικοί πόλεμοι. Ξεκινά με την Ιωνική Επανάσταση εναντίον των Περσών το 494 και τελειώνει με την κατάληψη της Σηστού από τους Έλληνες το 479. Ο Ηρόδοτος όμως βλέπει τη σύγκρουση ανάμεσα στους Πέρσες και τους Έλληνες ως μέρος μιας ευρύτερης σύγκρουσης ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη, την Ανατολή και τη Δύση, την καταπίεση και την ελευθερία. Οι αρχαίοι φιλόλογοι χώρισαν το έργο του Ηροδότου σε εννέα βιβλία, όσα και οι εννέα Μούσες. Για αυτό και κάθε βιβλίο του Ηροδότου έχει ως τίτλο το όνομα μιας Μούσας.

4. Για να μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα  τα αίτια της σύγκρουσης ανάμεσα στους δύο λαούς, δηλαδή τους Έλληνες και τους Πέρσες, αναγκάζεται πολλές φορές να  περιγράψει γεγονότα τα οποία συνέβησαν πολύ παλιά, πριν από τους Περσικούς Πολέμους. Συχνά επίσης μας δίνει πληροφορίες για την ιστορία και τα έθιμα άλλων λαών. Έτσι βγαίνει συχνά έξω από το θέμα του. Τα σημεία στα οποία ο Ηρόδοτος βγαίνει έξω από το κυρίως θέμα του ονομάζονται παρεκβάσεις. Πολλές παρεκβάσεις προσφέρουν γεωγραφικές, εθνογραφικές και λαογραφικές πληροφορίες για τα έθιμα άλλων λαών.  Αυτές τις παρεκβάσεις τις ονομάζουμε λόγους.  Άλλες από τις παρεκβάσεις είναι μικρές ιστορίες με δραματικό ή αστείο περιεχόμενο και ονομάζονται ανέκδοτα και νουβέλες. Η κυριότερη διαφορά τους είναι ότι οι νουβέλες είναι μεγαλύτερες σε έκταση και πιο περίπλοκες από τα ανέκδοτα. Να σημειωθεί εδώ ότι για τους Αρχαίους Έλληνες η λέξη ανέκδοτο δεν σημαίνει αναγκαστικά μια αστεία ιστορία, αλλά γενικά μια ιστορία για την οποία δεν ξέρουμε αν είναι πραγματικά αληθινή.

5. Ο Ηρόδοτος και οι άλλοι πρώτοι ιστορικοί προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα γεγονότα όχι στηριγμένοι στον μύθο, αλλά στην αναζήτηση της αλήθειας. Γι’ αυτό το λόγο ο Ηρόδοτος φροντίζει όσο μπορεί να επισκέπτεται τα μέρη στα οποία έγιναν τα γεγονότα που περιγράφει. Αυτή η μέθοδος ονομάζεται αυτοψία. Επίσης  ρωτά να μάθει πληροφορίες  από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές των γεγονότων  ή ανθρώπους που άκουσαν γι’ αυτά, διαβάζει παλαιότερα βιβλία σχετικά με το θέμα, ερευνά τα αρχεία των πόλεων και τις επιγραφές. Όσο μπορεί αποδίδει την αιτία των γεγονότων σε επιστημονικούς λόγους και όχι στην παρέμβαση των θεών. Η προσπάθεια να εξηγήσει κανείς τα γεγονότα με βάση τη λογική ονομάζεται ορθολογισμός. Επίσης ο Ηρόδοτος στηρίζεται στη δική του εμπειρία καθώς και στην εμπειρία των άλλων ανθρώπων για να ερμηνεύσει τα ιστορικά γεγονότα και δεν πιστεύει εύκολα κάτι που δεν το έχει διαπιστώσει και ο ίδιος. Αυτή η μέθοδος λέγεται εμπειρισμός. Όταν δεν είναι απόλυτα βέβαιος για κάτι φροντίζει να αφηγηθεί τα γεγονότα, αλλά τονίζει την αμφιβολία του και αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει ο ίδιος.

6. Στην εποχή του Ηροδότου δεν υπήρχε φυσικά το σύγχρονο σύστημα χρονολόγησης σε προ Χριστού και μετά Χριστόν  χρόνια. Γι’ αυτό και αναγκάζεται να χρονολογήσει τα γεγονότα με άλλες μεθόδους. Συνήθως τα χρονολογεί με βάση τις Ολυμπιάδες, τους καταλόγους των Περσών βασιλέων, τους  καταλόγους των επωνύμων αρχόντων της Αθήνας. Αρκετές φορές δίνει πιο ακριβείς χαρακτηρισμούς, όπως για παράδειγμα  την εποχή του χρόνου που έγινε ένα γεγονός ή την ώρα της ημέρας. Μερικές φορές χρησιμοποιεί το σύστημα της χρονολόγησης σε γενιές, υπολογίζοντας τρεις γενιές για κάθε αιώνα, δηλαδή περίπου 30 χρόνια για κάθε γενιά.

Επιδράσεις στο έργο του Ηροδότου

1. Ο Ηρόδοτος είναι επηρεασμένος από τους λογογράφους που έγραψαν πριν από αυτόν,  τις μεθόδους και τα ενδιαφέροντά τους για τη γεωγραφία, την εθνογραφία και τη λαογραφία.

2. Είναι επηρεασμένος από το ιωνικό πνεύμα του ορθολογισμού, του εμπειρισμού και της φιλοσοφίας.

3. Επηρεάστηκε επίσης από την Ιατρική Σχολή του Ιπποκράτη και τις ιδέες της.

4. Στη Σάμο και στους Θούριους επηρεάστηκε από τη διδασκαλία της Φιλοσοφικής Σχολής των Πυθαγορείων, οι οποίοι έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην επιστήμη.

5. Από τον θείο του Πανύαση, ο οποίος ήταν επικός ποιητής και μάντης, γνώρισε άριστα την επική ποίηση, ενώ κληρονόμησε και ένα  ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους χρησμούς.

6. Στην Αθήνα επηρεάστηκε από το ελεύθερο πνευματικό κλίμα της πόλης και την αγάπη των Αθηναίων για τη δημοκρατία.

Άλλες βασικές ιδέες του Ηροδότου

1. Ο Ηρόδοτος πιστεύει ότι πολλές φορές στην ανθρώπινη ιστορία επαναλαμβάνονται παρόμοια γεγονότα σαν ένα είδος κύκλου που συνεχώς γυρίζει. Αυτή η αντίληψη της ιστορίας ονομάζεται κυκλική.

2. Πιστεύει επίσης ότι πολλά γεγονότα μπορούν να ερμηνευθούν με το ακόλουθο σχήμα:  ο άνθρωπος πάνω στην υπερηφάνεια και την αλαζονεία του ξεπερνά το μετρό, δηλαδή τα όρια που έχουν θέσει οι θεοί στους ανθρώπους. Αυτό το ξεπέρασμα του μέτρου ονομάζεται ύβρις.  Οι θεοί στη συνέχεια  οργισμένοι οδηγούν τους ανθρώπους επίτηδες στο να κάνουν λάθη → άτη, και έτσι τους εκδικούνται → νέμεση, και τους τιμωρούν → τίση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ανθρώπινη ζωή να είναι ασταθής και κάποιος που είναι ευτυχισμένος ή πλούσιος μπορεί εύκολα να γίνει δυστυχισμένος και φτωχός ή το αντίστροφο.

3. Για τον Ηρόδοτο οι Έλληνες και ο ελληνικός πολιτισμός εκπροσωπούν το μετρό και την ελευθερία, ενώ οι ασιατικοί λαοί της Ανατολής έχουν μια τάση προς την ύβρη και την τυραννία.

4. Ωστόσο χάρη στα ταξίδια του ο Ηρόδοτος έμαθε γενικά να σέβεται τους ξένους λαούς, τον πολιτισμό τους, τα ήθη και τα έθιμά τους, καθώς και τη θρησκεία τους. Θεωρεί μάλιστα ότι όλοι οι λαοί στον κόσμο σέβονται τους ίδιους θεούς με διαφορετικά ονόματα.

Οδύσσεια: περίληψη των ραψωδιών β,γ,δ και σχολιασμός

Περίληψη των ραψωδιών β,γ,δ και σχολιασμός

Περίληψη της ραψωδίας β

Κύρια θέματα: Συνέλευση των Iθακησίων – Αναχώρηση του Τηλέμαχου

Περιεχόμενο: Tην επόμενη μέρα, ο Τηλέμαχος συγκάλεσε συνέλευση των Iθακησίων, όπου κατήγγειλε τις αδικίες των μνηστήρων σε βάρος της μητέρας του και της πατρικής περιουσίας. Οι πολίτες τον συμπόνεσαν, αλλά σιώπησαν. O Τηλέμαχος επικαλούμενος τους θεούς, κάλεσε τους μνηστήρες να φύγουν από το παλάτι. O Δίας τού συμπαραστάθηκε στέλνοντας αμέσως δύο αετούς κι ο μάντης Aλιθέρσης, ερμηνεύοντας τις κινήσεις των αετών, συνέστησε αλλαγή συμπεριφοράς από τους μνηστήρες. Οι μνηστήρες επέστρεψαν αδιάφοροι στο παλάτι, ενώ ο Τηλέμαχος κατέβηκε στο ακρογιάλι, προσευχήθηκε στην Αθηνά και εκείνη –με τη μορφή του Μέντορα– τον ενθάρρυνε και του υποσχέθηκε συμπαράσταση. Επέστρεψε λοιπόν και ο Τηλέμαχος στο παλάτι, ζήτησε από την Ευρύκλεια να του ετοιμάσει τα αναγκαία για το ταξίδι και τη δέσμευσε με όρκο να μην αποκαλύψει τίποτε στην Πηνελόπη. H Αθηνά, στο μεταξύ, φρόντισε να ετοιμαστεί επανδρωμένο καράβι για την Πύλο και τη Σπάρτη και συνοδεύοντας ως Μέντορας τον Τηλέμαχο ταξίδεψαν όλη τη νύχτα με ευνοϊκό αέρα. Αυτή ήταν η 2η μέρα της Οδύσσειας.

Περίληψη της ραψωδίας γ

Κύρια θέματα: Όσα συνέβησαν στην Πύλο

Περιεχόμενο: Tο πρωί –3η μέρα της Οδύσσειας– ο Τηλέμαχος και ο Μέντορας/Αθηνά έφτασαν στην Πύλο, δέχτηκαν τη φιλοξενία του Nέστορα και μετά τις απαραίτητες συστάσεις ο Τηλέμαχος ζήτησε ικετευτικά πληροφορίες για τον πατέρα του. O Nέστορας αναφέρθηκε στους πιο γενναίους πολεμιστές που σκοτώθηκαν στην Τροία (τον Πάτροκλο, τον Αχιλλέα, τον Αίαντα τον Tελαμώνιο και τον Aντίλοχο, γιο του Nέστορα), στην εφευρετικότητα και στην πανουργία του Οδυσσέα, στις καλές σχέσεις που είχε ο ίδιος μαζί του, καθώς και στη συμβολή τους στις επιτυχίες των Αχαιών. Αναφέρθηκε και στα προβλήματα του νόστου, που τα προκάλεσε η οργή των θεών, επειδή πολλοί Αχαιοί ασέβησαν κατά την άλωση της Τροίας. Συμβούλεψε τον Τηλέμαχο να πάει στη Σπάρτη, γιατί είναι πιθανό ο Μενέλαος να ξέρει περισσότερα για τον πατέρα του, αφού και ο Μενέλαος άργησε πολύ να επιστρέψει. Tο βράδυ ο Τηλέμαχος έμεινε στα ανάκτορα της Πύλου, ενώ η Αθηνά/Μέντορας πέταξε σαν αετός και τους άφησε όλους έκπληκτους. O Nέστορας την αντιλήφθηκε και καλοτύχισε τον Τηλέμαχο που έχει βοηθό του τη μεγάλη θεά, όπως την είχε και ο πατέρας του στην Τροία. Tο άλλο πρωί –4η μέρα– ο Τηλέμαχος αναχώρησε για τη Σπάρτη. Διανυκτέρευσε με τους συνοδούς του στις Φηρές (τη σημερινή Καλαμάτα), στου Διοκλή το αρχοντικό, και την επομένη –5η μέρα– συνέχισαν το ταξίδι για τη Σπάρτη.

Περίληψη της ραψωδίας δ

Κύρια θέματα: Όσα συνέβησαν στη Σπάρτη

Περιεχόμενο: Tο βράδυ έφτασαν στα ανάκτορα του Μενέλαου, όπου φιλοξενήθηκαν και έμειναν έκθαμβοι από τον πλούτο και τη λάμψη τους. Ο Μενέλαος αναφέρθηκε στην δική του εφτάχρονη περιπλάνηση, αλλά και στη σφαγή του αδερφού του, του Αγαμέμνονα. Είπε ότι τον κάνει να λυπάται ο θάνατος πολλών παλικαριών στην Τροία και πιο πολύ η εξαφάνιση του Οδυσσέα· ο τελευταίος αυτός λόγος του έφερε δάκρυα στον Τηλέμαχο. Tη στιγμή εκείνη κατέβηκε μεγαλόπρεπη στην αίθουσα η Ελένη και αναγνώρισε αμέσως τον Τηλέμαχο, επειδή έμοιαζε με τον πατέρα του. Διηγήθηκε κατόπιν ένα κατόρθωμα του Οδυσσέα στην Τροία: ότι μπήκε στην πόλη μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, για να κατασκοπεύσει, και σκότωσε πολλούς Τρώες. O Μενέλαος αναφέρθηκε σε άλλο κατόρθωμα του Οδυσσέα: ότι με την υπομονή και την επιμονή του διέσωσε την επιχείρηση «Δούρειος Ίππος», που οδήγησε στην άλωση της Τροίας. Tο επόμενο πρωί –6η μέρα– ο Τηλέμαχος ζήτησε πληροφορίες από τον Μενέλαο για τον πατέρα του. Εκείνος άρχισε από τον δικό του εικοσαήμερο αποκλεισμό στην Αίγυπτο και συνέχισε διηγούμενος τη συνάντησή του με τον θαλάσσιο γέροντα Πρωτέα· από αυτόν πληροφορήθηκε τη συνέχεια του δικού του νόστου, το ναυάγιο και τον θάνατο του Αίαντα του Λοκρού, τη σφαγή του Αγαμέμνονα από τον Αίγισθο και ότι τον Οδυσσέα τον κρατάει στο νησί της άθελά του η νεράιδα Καλυψώ. O Μενέλαος ήθελε να κρατήσει περισσότερο τον Τηλέμαχο, εκείνος όμως βιαζόταν να επιστρέψει. Στην Ιθάκη, εν τω μεταξύ, οι μνηστήρες έμαθαν για το ταξίδι του Τηλέμαχου και απόρησαν. Ο Αντίνοος πρότεινε να του στήσουν ενέδρα δολοφονική στον γυρισμό, και όλοι συμφώνησαν μαζί του. Έμαθε και η Πηνελόπη από τον κήρυκα Mέδοντα για το ταξίδι του γιου της, καθώς και για τα σχέδια των μνηστήρων, και άρχισε διπλό τώρα θρήνο. Tη νύχτα, είκοσι από τους μνηστήρες επιβιβάστηκαν σ' ένα εξοπλισμένο καράβι και έστησαν καρτέρι στο νησάκι Aστερίδα, μεταξύ Σάμης και Ιθάκης.

Σχολιασμός

-Η Αθηνά εμφανίζεται για δεύτερη φορά στον Τηλέμαχο με ανθρώπινη μορφή, παίρνοντας αυτή τη φορά την όψη του Μέντορα, ενός έμπιστου φίλου του Οδυσσέα. Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την εμφάνιση αυτή με την προηγούμενη εμφάνιση της Αθηνάς με τη μορφή του έμπορου Μέντη.

- Μία από τις τεχνικές με τις οποίες οι μάντεις στην αρχαιότητα υποτίθεται ότι μπορούσαν να προβλέψουν το μέλλον ήταν να παρακολουθούν την πτήση των πουλιών και να βγάζουν από εκεί συμπεράσματα για το τι θέλουν οι θεοί. Ωστόσο πολλές φορές οι άνθρωποι τους περιφρονούσαν, ιδιαίτερα όταν δεν τους βόλευαν οι προβλέψεις των μάντεων, όπως εδώ οι προβλέψεις του Αλιθέρση δεν βολεύουν τους μνηστήρες. Επειδή τα πουλιά στην αρχαιότητα ονομάζονταν και οιωνοί,  το είδος αυτό της μαντείας ονομαζόταν οιωνοσκοπία, δηλαδή παρακολούθηση των πουλιών.

- Ο αετός θεωρούνταν το ιερό πουλί του Δία και ότι το πέταγμα του εξέφραζε τη θέληση του θεού.

-Όταν οι Έλληνες κυρίευσαν την Τροία κατέστρεψαν πολλούς από τους ναούς και τα αγάλματα των θεών στην πόλη, με αποτέλεσμα οι θεοί να θυμώσουν και να δυσκολέψουν για πολλούς ήρωες την επιστροφή στην πατρίδα.

-Για μία ακόμη φορά η Αθηνά φεύγει πετώντας σαν πουλί. Ενώ την πρώτη φορά, στην Ιθάκη, ο Τηλέμαχος άργησε να καταλάβει για ποια θεότητα πρόκειται, ο Nέστορας, ο οποίος είναι σοφός γέροντας και έχει μεγάλη εμπειρία, συμπεραίνει αμέσως ότι πρόκειται για τη θεά Αθηνά, η οποία αγαπούσε πολύ και τον πατέρα του Τηλέμαχου, τον Οδυσσέα.

-Ο Μενέλαος, καθώς γύριζε από την Τροία στη Σπάρτη μαζί με την Ελένη, παρασύρθηκε από μία καταιγίδα στην Αίγυπτο, όπου μία θαλάσσια θεότητα, ο Πρωτέας, του έδωσε διάφορες πληροφορίες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν ότι ο Οδυσσέας βρισκόταν στο νησί της Καλυψώς. Ο Μενέλαος αποκαλύπτει τώρα αυτή την πληροφορία στον Τηλέμαχο. Είναι η πρώτη πραγματική πληροφορία που παίρνει ο Τηλέμαχος για το πού βρίσκεται ο πατέρας του.

ϡ Επιβράδυνση: ονομάζεται η αφηγηματική τεχνική, με την οποία ο συγγραφέας καθυστερεί την εξέλιξη των γεγονότων, προπάντων για να επιτύχει την αγωνία του αναγνώστη. Για παράδειγμα στην Οδύσσεια  οι αναγνώστες γνωρίζουμε από την αρχή ότι ο Οδυσσέας είναι στο νησί της Καλυψώς, αλλά χρειάζονται τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες, α-δ, για να το μάθει ο Τηλέμαχος και να ξεκινήσει η πραγματική δράση. Ωστόσο χάρη στην επιβράδυνση  ο ποιητής πετυχαίνει και άλλους σκοπούς: Α) μαθαίνουμε τι συμβαίνει στην Ιθάκη με τη συμπεριφορά των μνηστήρων αλλά και με την πίστη της Πηνελόπης στον σύζυγό της. Β) Γνωρίζουμε τον Οδυσσέα μέσα από τα λόγια των άλλων για τον χαρακτήρα και τις πράξεις του. Γ) Παρακολουθούμε τον Τηλέμαχο σιγά σιγά να γίνεται πραγματικός άντρας για να βοηθήσει αργότερα τον πατέρα του. Δ) Μαθαίνουμε για τη μοίρα και άλλων ηρώων που πολέμησαν στην Τροία, όπως του Nέστορα, του Μενέλαου, του Αγαμέμνονα  και πολλών άλλων.

ϡ Αναδρομική αφήγηση: ονομάζεται έτσι μια αφηγηματική τεχνική με την οποία κάποιος που μιλά στο παρόν αναφέρεται σε γεγονότα που έγιναν στο παρελθόν. Για παράδειγμα ο Μενέλαος και η Ελένη αφηγούνται τώρα στον Τηλέμαχο τα κατορθώματα που έκανε ο Οδυσσέας στην Τροία πριν από 20 χρόνια.

Η ιστορία του κόσμου σε είκοσι λεπτά (The History of the World: Every Year)

[Στη δημιουργία του βίντεο συνέβαλε και ο μαθητής μου Γιώργος Ιακώβου] 

Οδύσσεια. Σχολιασμός και περιεχόμενο των στίχων α 361-497

Οδύσσεια. Σχολιασμός και περιεχόμενο των στίχων α 361-497

Κύριο θέμα:  ο Τηλέμαχος βάζει σε εφαρμογή τις συμβουλές της Αθηνάς/Μέντη.

Περιεχόμενο: ο αοιδός Φήμιος τραγουδά για την επιστροφή των ηρώων από την Τροία πίσω στην Ελλάδα. Η Πηνελόπη, ακούγοντας το τραγούδι, στεναχωριέται και βάζει τα κλάματα, επειδή θυμήθηκε την απουσία του Οδυσσέα. Ζητά από τον Φήμιο να τραγουδήσει οποιοδήποτε άλλο τραγούδι εκτός από αυτό. Ωστόσο ο Τηλέμαχος παίρνει το λόγο και της λέει να μην μαλώνει τον αοιδό για τα τραγούδια του και να το πάρει απόφαση πως το πιθανότερο είναι να μην επιστρέψει ο Οδυσσέας. Επίσης την προστάζει να μπει μέσα στο δωμάτιό της και να ασχοληθεί με γυναικείες δουλειές, γιατί τα λόγια ανήκουν στους άντρες. Η Πηνελόπη μένει έκπληκτη από τη δυναμική συμπεριφορά του Τηλέμαχου, αλλά ακούει τις οδηγίες του και αποχωρεί. Ο Τηλέμαχος μετά παίρνει το λόγο και συμβουλεύει τους μνηστήρες να συνεχίσουν το γλέντι τους όσο μπορούνε, διότι θα έρθει η ώρα  που ο Δίας θα τους τιμωρήσει που τρων τα αγαθά του Οδυσσέα. Επίσης τους προειδοποιεί ότι την επόμενη μέρα θα συγκαλέσει συνέλευση του λαού της Ιθάκης και θα καταγγείλει μπροστά σε όλους την συμπεριφορά τους. Πρώτος από τους μνηστήρες παίρνει στη συνέχεια το λόγο ο Αντίνοος, ο οποίος κατηγορεί τον Τηλέμαχο ότι ξαφνικά απέκτησε θράσος και παριστάνει το σπουδαίο και ότι θα ήταν κακό να γίνει βασιλιάς της Ιθάκης. Ο Τηλέμαχος του απαντά ότι αν ο λαός τον θέλει για βασιλιά, δεν θα πει όχι. Αν πάλι αποφασίσει ο κόσμος ότι κάποιος άλλος είναι πιο άξιος για βασιλιάς, τότε τουλάχιστον ο ίδιος επιθυμεί να μείνει κύριος της περιουσίας του και να μην την τρώνε οι άλλοι. Στη συνέχεια μιλά ο Ευρύμαχος,  ένας άλλος μνηστήρας, ο όποιος συμφωνεί πως ο Τηλέμαχος έχει δίκιο στο θέμα της περιουσίας. Επίσης ρωτά ποιος ήταν ο ξένος που έφυγε τόσο ξαφνικά. Ο Τηλέμαχος του απαντά ότι ο ξένος ήταν κάποιος φίλος πατρικός, ενώ επιμένει ότι δεν πιστεύει πια πως θα γυρίσει ο πατέρας του και ότι δεν εμπιστεύεται όσους λένε το αντίθετο. Στη συνέχεια οι μνηστήρες φεύγουν για τα σπίτια τους και ο Τηλέμαχος πηγαίνει στο δωμάτιό του για να κοιμηθεί. Τον συνοδεύει και τον περιποιείται η Ευρύκλεια, η πιο έμπιστη δούλα του σπιτιού, η οποία μεγάλωσε και τον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο. Ο Τηλέμαχος μένει ξάγρυπνος όλη τη νύχτα μελετώντας τις λεπτομέρειες των συμβουλών της Αθηνάς.

Σχολιασμός

Ο ρόλος του αοιδού: Ο Φήμιος μέσα στο έργο παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά των αοιδών:  είναι εξαρτημένος από ένα πλούσιο σπίτι, τραγουδά στη διάρκεια του φαγητού για να διασκεδάσει τους καλεσμένους, παίζει με τη λύρα του και τραγουδά ταυτόχρονα καθισμένος, ενώ το αντικείμενο των τραγουδιών του είναι οι περιπέτειες των ηρώων και των θεών. Όπως παραδέχεται η Πηνελόπη, ο αοιδός μπορεί με τα λόγια και τη μουσική να μαγεύει τους ακροατές του. Κατά κάποιο τρόπο ο Φήμιος εκπροσωπεί μέσα στο έργο και την εικόνα που έχει ο ίδιος ο Όμηρος για τον εαυτό του και για τις ικανότητές του.

Ο λόγος του Τηλέμαχου προς την Πηνελόπη (στίχοι 384-400):  ο λόγος χωρίζεται σε τρία μέρη: Α) ο Τηλέμαχος λέει στη μητέρα του να μην μαλώνει τον αοιδό για τα τραγούδια του, γιατί οι άνθρωποι προτιμούν πάντα να ακούν τα τελευταία τραγούδια της μόδας. Β) Την συμβουλεύει να αποδεχτεί επιτέλους ότι ο πατέρας του έχει πεθάνει. Γ) Της δίνει εντολή να επιστρέψει στο δωμάτιό της και να ασχοληθεί με γυναικείες δουλειές.

Ο λόγος του Τηλέμαχου προς τους μνηστήρες (410-424) έχει την εξής δομή: Α) Πρώτα τους λέει να συνεχίσουν την απόλαυση του φαγητού και της μουσικής. Β) Δεύτερον, τους ανακοινώνει ότι πρόκειται να συγκαλέσει συνέλευση στην αγορά, για να καταγγείλει μπροστά σε όλους τη συμπεριφορά των μνηστήρων. Γ) Τρίτον, τους προειδοποιεί ότι αν συνεχίσουν την ίδια συμπεριφορά, θα τους τιμωρήσει στο μέλλον ο Δίας (προοικονομία).

Αντίνοος και Ευρύμαχος:  μέσα στο κείμενο εκπροσωπούν τον κακό και τον καλό μνηστήρα. Ο Αντίνοος προσβάλλει τον Τηλέμαχο, ενώ ο Ευρύμαχος είναι πιο ευγενικός και λέει πως ο Τηλέμαχος έχει και αυτός δίκιο.

Ο λόγος του Τηλέμαχου προς τον Αντίνοο (433-444): χωρίζεται κι αυτός σε τρία μέρη: Α) ο Τηλέμαχος παραδέχεται ότι θα ήθελε να γίνει βασιλιάς της Ιθάκης, γιατί αυτό σημαίνει τιμές και πλούτη. Β) Από την άλλη μεριά δέχεται ότι μπορεί να υπάρχει και κάποιος πιο άξιος από αυτόν. Γ) Σε κάθε περίπτωση έχει την απαίτηση να είναι τουλάχιστον αφεντικό στο σπίτι του.

Ο λόγος του Τηλέμαχου προς τον Ευρύμαχο (460-466): ο Τηλέμαχος απαντά με μια δόση πονηριάς στον Ευρύμαχο.  Αποφεύγει να του πει ότι ο Μέντης ήταν στην πραγματικότητα ένας θεός  που του αποκάλυψε ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός. Αντίθετα λέει ότι δήθεν δεν πιστεύει πια ότι θα γυρίσει ο πατέρας του. Επιπλέον λέει στον Ευρύμαχο ότι τάχα δεν εμπιστεύεται όσους λένε ότι ο πατέρας του ζει, ακόμη κι αν είναι μάντεις. Με όλα αυτά θέλει να καθησυχάσει τους μνηστήρες, για να μην καταλάβουν τίποτα από το σχέδιο που ετοιμάζει.

Το θέμα της εξουσίας στην Ιθάκη: η κατάσταση της εξουσίας στην Ιθάκη είναι πολύ περίεργη. Οδυσσέας λείπει και δεν υπάρχει νόμιμος βασιλιάς. Σε κανονική περίπτωση ο νόμιμος διάδοχός του θα ήταν ο γιος του, ο Τηλέμαχος, αλλά αυτός ακόμη είναι ανήλικος και η εξουσία του αμφισβητείται. Ο ίδιος παραδέχεται ότι μπορεί και κάποιος άλλος να γίνει βασιλιάς. Από την άλλη η Πηνελόπη, αν παντρευτεί, θα λύσει το πρόβλημα, αφού ο σύζυγός της θα γίνει βασιλιάς. Ωστόσο η Πηνελόπη αρνείται, με αποτέλεσμα να υπάρχει κενό εξουσίας στο νησί. Αυτό εξυπηρετεί τον Οδυσσέα, ο οποίος όταν επιστρέψει, θα διεκδικήσει και πάλι τη θέση του βασιλιά στο νησί.

Οι γυναίκες στο έργο:  μέσα στο κείμενο έχουμε στοιχεία για τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή. Κανονικά η γυναίκα,  ακόμη κι αν πρόκειται για μία βασίλισσα, όπως η Πηνελόπη, πρέπει να μένει μέσα στο δωμάτιό της και να ασχολείται με τις γυναικείες δουλειές και κυρίως με την κατασκευή ενδυμάτων για την οικογένεια. Αν είναι δούλα, πρέπει επιπλέον να ασχολείται με το στρώσιμο του κρεβατιού, το μεγάλωμα των μικρών παιδιών, τη συνοδεία των αφεντικών και άλλες δουλειές. Την εξουσία μέσα στο σπίτι την έχουν οι άντρες.

Ιδεολογικά στοιχεία: λέγονται τα στοιχεία του έργου που σχετίζονται με τα ήθη και τα έθιμα και τις αντιλήψεις των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Τα κυριότερα από αυτά τα στοιχεία στο κομμάτι που διαβάσαμε είναι τα εξής: Α) η δευτερεύουσα θέση των γυναικών στο σπίτι και την κοινωνία. Β) Ο  ανταγωνισμός για τη θέση του βασιλιά σε έναν τόπο και ο ρόλος της συνέλευσης του λαού. Γ) Ο θεσμός της δουλείας. Δ) Η αξία των χρησμών και των μάντεων. Ε)  Η θέση των αοιδών στο παλάτι. Στ) Η χρήση των βοδιών  και γενικά η ανταλλαγή προϊόντων αντί για τα νομίσματα που χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα. Ζ) Η ανατροφή των παιδιών από τις δούλες (παραμάνες = αυτές που βρίσκονται δίπλα στη μάνα).

Στοιχεία του υλικού πολιτισμού: λέγονται αυτά τα οποία σχετίζονται με υλικά αντικείμενα  και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Κυριότερα τέτοια στοιχεία είναι τα εξής: Α) Τα διαμερίσματα των γυναικών στο υπερώο ( πάνω όροφος). Β) Η ψηλή σκάλα από την οποία κατεβαίνει η Πηνελόπη μαζί με τις υπηρέτριες και η κολώνα που κρατάει τη στέγη. Γ) Η μαντίλα που φοράει η Πηνελόπη. Δ) Το κρασί και το φαγητό των μνηστήρων. Ε) Η ρόκα και ο αργαλειός, με τα οποία οι γυναίκες κατασκευάζουν τα ρούχα της οικογένειας. Στ) Το δωμάτιο του Τηλέμαχου που βλέπει στην περιφραγμένη αυλή. Ζ) Οι δάδες που κρατά η Ευρύκλεια για φωτισμό. Η) Η φλοκάτη, με την οποία είναι σκεπασμένος ο Τηλέμαχος.

Οδύσσεια, εκτεταμένη αφήγηση των στίχων της ραψωδίας α 109-173 και 174-360

Οδύσσεια, εκτεταμένη αφήγηση των στίχων της ραψωδίας α 109-173 και 174-360

Η θεά Αθηνά βάζει σε εφαρμογή το πρώτο μέρος του σχεδίου των θεών να βοηθήσουν τον Οδυσσέα. Φορά τα χρυσά της σανδάλια πάνω στον Όλυμπο, παίρνει το κοντάρι της και πηγαίνει  πετώντας στην Ιθάκη για να βρει τον Τηλέμαχο. Η θεά Αθηνά  παίρνει τη μορφή του Μέντη, ο οποίος ήταν άρχοντας των κατοίκων της Τάφου, ενός νησιού κοντά στην Ιθάκη. Η Αθηνά βρίσκει στην αυλή τους μνηστήρες να παίζουν επιτραπέζια παιχνίδια, να πίνουν κρασί και να τρώνε κρέατα, όλα από την περιουσία του Οδυσσέα. Ο Τηλέμαχος είναι και αυτός παρών και σκέφτεται μέσα του στεναχωρημένος την απουσία του πατέρα του, ο οποίος θα μπορούσε να βάλει σε τάξη τους μνηστήρες. Μόλις βλέπει τον ξένο που κατέφτασε, δηλαδή τη μεταμορφωμένη Αθηνά, αμέσως τρέχει  να τον προϋπαντήσει για να του προσφέρει φιλοξενία. Ο Τηλέμαχος πήρε τον ξένο μέσα στο σπίτι, μακριά από τους μνηστήρες, τον έβαλε να καθίσει σε έναν θρόνο, για να τον περιποιηθεί το υπηρετικό προσωπικό, και δίπλα του κάθισε κι ο ίδιος, θέλοντας να τον ρωτήσει αν ξέρει τίποτα για τον πατέρα του. Οι υπηρέτες τούς έφεραν να φάνε και να πιούνε, αλλά σε λίγο μπήκαν και οι μνηστήρες για να συνεχίσουν το γλέντι τους μέσα στο σπίτι. Αφού οι μνηστήρες χόρτασαν από φαγητό και πιοτό, στη συνέχεια ζήτησαν τραγούδι, μουσική και χορό. Οι υπηρέτες έφεραν μια κιθάρα και την έδωσαν στον Φήμιο,  ο οποίος ήταν  ο αοιδός που έμενε στο παλάτι του Οδυσσέα. Αν και ο Φήμιος δεν συμπαθούσε τους μνηστήρες, ήταν αναγκασμένος να τραγουδά με την κιθάρα του για χάρη τους. Την ίδια ώρα ο Τηλέμαχος στράφηκε προς τον ξένο και προσπάθησε να του μιλήσει στα κρυφά. Ο Τηλέμαχος εκφράζει στον ξένο τα παράπονά του για τη συμπεριφορά των μνηστήρων, την απογοήτευσή του για την απουσία του πατέρα του Οδυσσέα και ρωτά τον ξένο ποιος είναι, από πού είναι και πώς ήρθε. Η Αθηνά/Μέντης  του απαντά πως ήρθε από το νησί Τάφο με ένα καράβι, το οποίο κουβαλά σίδηρο, και με κατεύθυνση την Κύπρο, όπου σκοπεύει να ανταλλάξει το σίδηρο με χαλκό. Ισχυρίζεται δηλαδή πως είναι έμπορος. Επίσης ισχυρίζεται πως είναι πατρικός φίλος και με τον Οδυσσέα και με τον Λαέρτη από παλιά. Βεβαιώνει τον Τηλέμαχο πως ο πατέρας του δεν έχει πεθάνει, αλλά κάπου στη μέση του πελάγους κάτι τον εμποδίζει για να φτάσει στην πατρίδα του. Του λέει επίσης ότι ο Οδυσσέας σίγουρα θα φτάσει στην Ιθάκη, γιατί είναι πολυμήχανος και θα βρει τον τρόπο. Ο ξένος, δηλαδή η Αθηνά, παρατηρεί ότι ο Τηλέμαχος μοιάζει πολύ με τον πατέρα του στην όψη και τον ρωτά, σαν να μην ξέρει, εάν οι ξένοι που είναι μαζεμένοι στο σπίτι του Οδυσσέα γιορτάζουν κάτι ή απλώς τρώνε την περιουσία, γιατί του φαίνονται ξεδιάντροποι. Ο Τηλέμαχος αποκαλύπτει την αλήθεια για τους μνηστήρες και ο ξένος απαντά πως αν ήταν εκεί ο Οδυσσέας, θα είχε εξολοθρεύσει τους μνηστήρες. Η Αθηνά, όπως είχε σχεδιάσει, συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να συγκεντρώσει όλους τους κατοίκους της Ιθάκης και μπροστά σε όλο τον κόσμο να πει τι συμβαίνει στο σπίτι του και να ζητήσει από τους μνηστήρες να φύγουν. Ο ίδιος ο Τηλέμαχος πρέπει να ετοιμάσει ένα πλοίο και να πάει πρώτα στην Πύλο, για να δει τον Νέστορα, και μετά στην Σπάρτη για να δει τον Μενέλαο, ο οποίος γύρισε στην πατρίδα τελευταίος από όλους τους Αχαιούς. Αν ακούσει από αυτούς ότι ο πατέρας του ζει, τότε να κάνει υπομονή και να τον περιμένει. Αν ακούσει ότι πέθανε, να του φτιάξει ένα μνήμα, να δώσει τη μητέρα του για γάμο σε έναν άνδρα και ο ίδιος να σκοτώσει τους μνηστήρες, για να αποκαταστήσει την τιμή της οικογένειας και να κερδίσει αιώνια φήμη, όπως ο Ορέστης που εκδικήθηκε τον θάνατο του πατέρα του Αγαμέμνονα. Στη συνέχεια ο ξένος ανακοινώνει πως θα φύγει. Ο Τηλέμαχος υπόσχεται πως θα ακούσει τις συμβουλές του και τον παρακαλεί να μείνει λίγο ακόμη για να τον φιλοξενήσει, να πλυθεί και να του δώσει δώρα, αλλά ο ξένος  λέει πως είναι βιαστικός. Τότε ξαφνικά μεταμορφώνεται σε πουλί και φεύγει πετώντας από ένα άνοιγμα στη στέγη. Ο Τηλέμαχος αμέσως κατάλαβε πως ο ξένος ήταν στην πραγματικότητα κάποιος θεός και έτσι η καρδιά του γέμισε με θάρρος.

Ερωτήσεις:

1.Πού έχουμε προοικονομία;

2.Πού έχουμε επική ειρωνεία;

3.Ποιοι τρόποι εμφάνισης των θεών παρουσιάζονται στο κείμενο;

4.Τι περιλαμβάνει ένα συμπόσιο, όπως φαίνεται από όσα κάνουν οι μνηστήρες;

5.Τι περιλαμβάνει το έθιμο της φιλοξενίας σύμφωνα με το κείμενο;

6.Ποια στοιχεία του υλικού πολιτισμού αναφέρονται στο κείμενο;

7.Ποιες οδηγίες δίνει η Αθηνά/Μέντης στον Τηλέμαχο;

8.Ποια στοιχεία ανθρωπομορφισμού των θεών έχουμε;