Ο μύθος του Ίκαρου στον Ανδρέα Κάλβο (Ωδή εις Σάμον)

Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας, ας έχωσι·
θέλει αρετήν και τόλμην
                η ελευθερία.                    5

     Αυτή (και ο μύθος κρύπτει
νουν αληθείας) επτέρωσε
τον Ίκαρον· και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ' επνίγη
                θαλασσωμένος·            10

     Αφ' υψηλά όμως έπεσε,
και απέθανεν ελεύθερος. ―
Αν γένης σφάγιον άτιμον
ενός τυράννου, νόμιζε
                φρικτόν τον τάφον.      15

Οι τρεις πρώτες στροφές από την Ωδή εις Σάμον είναι ίσως από τις ωραιότερες σε όλη την καλβική ποίηση. Η ωδή, εμπνευσμένη από ελληνική νίκη στη Σάμο σε βάρος των Τούρκων στη διάρκεια του Αγώνα, διαπνέεται κι αυτή από το γνωστό πατριωτικό πνεύμα που χαρακτηρίζει τη γραφή του ποιητή μας, ενώ είναι πλήρης από τις οικείες έννοιες-κλειδιά που απαντούν και αλλού στα ποιήματά του: αρετή, ελευθερία, τόλμη, αλήθεια.

Στην πράξη οι τρεις πρώτες στροφές αποτελούν μια σειρά από εικόνες, στις οποίες ενσωματώνονται αρμονικά γνωμολογικού περιεχομένου αποφάνσεις και η συμβολική ερμηνεία του μύθου του Ίκαρου. Και οι τρεις μαζί αποτελούν ένα ολοκληρωμένο σχόλιο του ποιητή για την αξία της ελευθερίας, έστω κερδισμένης δια του θανάτου, και για την ατίμωση που επιφυλάσσεται στον δούλο της τυραννίας και του φόβου, μια ατίμωση που συνοδεύει τον υποταγμένο σκλάβο μέχρι και τον ίδιο τον τάφο του.

Η πρώτη ήδη εικόνα του κειμένου μάς καλεί να φανταστούμε τον προσωποποιημένο Φόβο ως ένα είδος ανθρώπινης χίμαιρας, όπου το χιμαιρικό τμήμα, το χάλκινο χέρι, ακουμπά με όλο το μεταλλικό του βάρος στο σώμα του δειλού. Το μέρος του δούλειου σώματος που υπονοείται πρέπει να είναι ο αυχένας, όπως φαίνεται έμμεσα από την αμέσως επόμενη εικόνα, αυτή του αροτριώντος ζώου, το οποίο δέχεται στον αυχένα τον ζυγό του αρότρου, προκειμένου να οργώσει, με όλο το βάρος του αλετριού που σέρνει πίσω του. Οι τρεις πρώτοι στίχοι συνηχούν αρμονικά με τους τρεις τελευταίους του χωρίου μας, όπου ο Φόβος ανεβαίνει μια βαθμίδα στην κλίμακα της ανθρωποποίησης και ενσαρκώνεται στη μορφή του Τυράννου, ενώ η αόριστη εικόνα του ζώου με το ζυγό στον αυχένα υλοποιείται επίσης σε μια βαθμίδα υπέρτερη, αλλά εδώ στην κλίμακα της σκληρότητας: το ζώο του οργώματος γίνεται το σφάγιο της θυσίας, όταν ολοκληρώνεται η χρησιμότητά του για τον Φόβο-Τύραννο.

            Στην επόμενη, δεύτερη στροφή, εμφανίζεται λογικά το αντίστροφο είδωλο του Φόβου, η προσωποποιημένη Ελευθερία. Είναι αυτή που πρέπει να φανταστούμε ότι φοράει κυριολεκτικά στην πλάτη του Ίκαρου τα φτερά του πετάγματος, αντί για τον Δαίδαλο του μύθου, ο οποίος σημειωτέον διαγράφεται διακριτικά εντελώς από την αφήγηση. Κατά ένα σχεδόν μαγικό τρόπο αυτή η προσωποποίηση της αφηρημένης, της σχεδόν άυλης και ανάλαφρης έννοιας της Ελευθερίας έχει πολύ περισσότερη επίδραση πάνω στον Ίκαρο από τον κλασικό, πολύ ανθρώπινο, συμπαγή και υλικό, αλλά εδώ εξαφανισμένο Δαίδαλο. Τον οδηγεί στα ύψη εκείνα, στα οποία μόνο οι εσωτερικά ελεύθεροι άνθρωποι μπορούν να ανυψωθούν. Με έναν τρόπο σχεδόν καβαφικό δεν είναι η κατάκτηση του στόχου που έχει την ύψιστη αξία, αλλά η προσπάθεια: το ταξίδι προς την ελευθερία σε έχει κάνει ήδη ελεύθερο άνθρωπο, χωρίς να έχει πια σημασία αν θα φτάσεις μέχρι την ουράνια επικράτειά της. Ωσάν μετέωρο ο Ίκαρος πέφτει στη θάλασσα και πνίγεται, αλλά ο υγρός του τάφος είναι ο ίδιος ο ιλαρός κυματισμός της ελευθερίας, όχι το φριχτό ρίγος του θανάτου που δοκιμάζει ο δούλος (βλ. στ. 13-15).

            Ο Κάλβος ερμηνεύει με έναν δικό του τρόπο τον μύθο του Ίκαρου. Εδώ ο Ίκαρος δεν είναι ο ασύνετος νέος που παραβιάζει τις συμβουλές του πατέρα του -γι’ αυτό και ο Δαίδαλος είναι απών ως περιττός- και τα όρια που έχουν θέσει οι θεοί ανάμεσα στους ίδιους και στο ανθρώπινο γένος. Δεν οδηγείται στην Ύβρη και τη συνακόλουθη θεία Νέμεση. Είναι ο ίδιος ο θεϊκός κόσμος και η υψηλή ανάσσά του, η Ελευθερία, η οποία τον προσκαλεί να ανέβει στον ουρανό. Ωστόσο ο Κάλβος αναγνωρίζει, με έναν έμμεσο τρόπο, ότι η δική του ερμηνεία του μύθου δεν είναι η μόνη. Ο υπέροχος γνωμολογικός παρενθετικός στίχος και ο μύθος κρύπτει νουν αληθείας αποτελεί ένα κάλεσμα στον αναγνώστη να ανακαλύψει ο ίδιος το δικό του μυστικό, κρυμμένο νόημα που κρύβεται μέσα στη μυθική αφήγηση, όπως στα έγκατα της γης κρύβεται ένας ενδεχόμενος κρυφός θησαυρός. Από την άποψη, λοιπόν, της χρήσης του αρχαίου μύθου, εδώ ο Κάλβος αποτελεί ένα πρότυπο για μια γόνιμη αξιοποίηση της αρχαίας κληρονομιάς στη νεοελληνική γραμματεία.