Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΦΗ

                                             Η    ΜΕΓΑΛΟΓΡΑΜΜΑΤΗ ΓΡΑΦΗ

             Στη μεγαλογράμματη γραφή των αττικών επιγραφών κυριάρχησε η  συμμετρία, υιοθετήθηκε από τους γραφείς των παπύρων και πέρασε στο Βυζάντιο.    

        Η μορφή των κεφαλαίων γραμμάτων ήταν αρκετά γοητευτική, καθώς τα γράμματα χαράζονταν προσεκτικά πλάι-πλάι, ευδιάκριτα και καθαρά.Η κεφαλαιογράμματη γραφή δεν διατηρήθηκε μόνο στην επιγραφική τέχνη, αλλά και στη γραφή χειρογράφων βιβλίων.
          Στα τέλη του 2ου  μ.Χ. αιώνα, διαμορφώθηκε η βιβλική μεγαλογράμματη γραφή: είναι καλλιγραφική και δημιουργεί την εντύπωση φωτοσκιάσεων με την εναλλαγή έντονων και λεπτών γραμμών. Δείγματα της γραφής αυτής είναι οι κώδικες με τη  Βίβλο.

          Κατά τον 3ο και 4ο αιώνα μ.Χ.  επικράτησε η ελληνική επισεσυρμένη μεγαλογράμματη γραφή.

   Κατά τον 6ο αι μ.Χ. εμφανίστηκε η βυζαντινή επισεσυρμένη γραφή και διαμορφώνονται δύο τύποι:
ο τύπος της γραφής των επίσημων εγγράφων που επιστρέφει στη βιβλική μεγαλογράμματη και ο τύπος της καθημερινής ζωής, η κοινή επισεσυρμένη που αναζήτησε έναν τρόπο εύκολης και γρήγορης γραφής .
   Αυτοί οι δύο τύποι προετοίμασαν την μικρογράμματη ελληνική γραφή.

                           

                                             Η ΜΙΚΡΟΓΡΑΜΜΑΤΗ ΓΡΑΦΗ

            Ένας νέος τρόπος γραφής επινοήθηκε τον 9ο αι μ.Χ., η μικρογράμματη γραφή.
Πιθανότατα εξελίχθηκε από την ανάγκη ταχείας επικοινωνίας μέσω χειρόγραφων επιστολών, που ανάγκασε τη  μορφή των γραμμάτων να προσαρμοστεί στην κίνηση της γραφής.

                                   

             Το βιβλιογραφικό εργαστήριο της Μονής Στουδίου  στην Κωνσταντινούπολη καθιέρωσε τη μικρογράμματη γραφή. Τα χαρακτηριστικά της ‘Στουδιτικής’ γραφής είναι η κομψότητα, τα καλοβαλμένα γράμματα και η ελαφριά κλίση προς τα αριστερά.
            Τότε άρχισε και η μεταγραφή κειμένων από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη γραφή.

                              

             Η διάδοση της μικρογράμματης γραφής αντικατοπτρίζει και την αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων κατά τον 9ο αι μ.Χ. Γράμματα της παλιότερης μεγαλογράμματης συνέχισαν να χρησιμοποιούνται περιορισμένα μόνο σε τίτλους,επικεφαλίδες ή όταν ξεκινούσε ένα κεφάλαιο. Η μικρογράμματη γραφή συνδυάζεται και συνυπάρχει με την μεγαλογράμματη, η οποία παραμένει στους τίτλους, στα αρχιγράμματα και ενίοτε μέσα στο κείμενο και επηρεάζει ανάλογα τη μικρογράμματη.
           Στη μεταβυζαντινή εποχή δυτικά τυπογραφεία δημιούργησαν στοιχεία για το ελληνικό αλφάβητο με βάση τη μικρογράμματη βυζαντινή γραφή. Πάνω σ'αυτές τις τυπογραφικές γραμματοσειρές βασίστηκε το σύγχρονο ελληνικό αλφάβητο. Η σύγχρονη ελληνική γραφή προέρχεται από την τυπογραφική τυποποίηση της μικρογράμματης του 9ου αι. σε συνδυασμό με τα κεφαλαία της μεγαλογράμματης. Τα κεφαλαία γράμματά της φτιάχτηκαν στα σχήματα των αρχαίων μεγαλογράμματων ελληνικών.
            Από τη βυζαντινή μικρογράμματη προήλθαν και άλλα μεταγενέστερα αλφάβητα όπως το χειρόγραφο ρωσικό, αρμένικο και γεωργιανό τα οποία προφανώς την χρησιμοποίησαν ως πρότυπο.
           

http://vizantinonistorika.blogspot.gr/

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΠΗΓΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΕΛ. 45-54

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΠΗΓΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΣΕΛ. 45-54

17.Σελ. 45 (Σικελιώτες στην Καλαβρία): Τι συνέπειες είχε η πείνα στους πολιορκημένους κατοίκους της Σικελίας; Πώς τους βοήθησε ο άγιος Σάββας;

Η πείνα ανάγκασε τους Σικελιώτες να καταφύγουν στον κανιβαλισμό και να τρων τις σάρκες των νεκρών συγγενών τους. Ο Άγιος Σάββας συγκέντρωσε ένα πλήθος κόσμου και τους οδήγησε πάνω από ερημικά βουνά στην ανατολική Σικελία και τους εγκατέστησε σε πολύ οχυρά κάστρα. Ο ίδιος με τους γονείς του διέσχισε τη θάλασσα και πέρασε απέναντι στην Καλαβρία.

18. Σελ. 48 (Ένας μικρασιάτης μεγαλογαιοκτήμονας): Τι περιουσιακά στοιχεία διέθετε ο Φιλάρετος;

Ο Φιλάρετος διέθετε α) ένα πλήθος από κοπάδια ζώων, β) μεγάλες εκτάσεις γης με άφθονο νερό για πότισμα, γ) υπηρέτες (ανθρώπινο κεφάλαιο), δ) πολλά πλούτη (χρήμα).

19. Σελ. 48 (Ο Φιλάρετος παραθέτει γεύμα στους βασιλικούς): Ποια στοιχεία του κειμένου δείχνουν τον πλούτο του Φιλάρετου;

α) Είναι σε θέση να φιλοξενήσει απεσταλμένους του αυτοκράτορα, β) διαθέτει πολυτελή αίθουσα για επίσημα δείπνα με έναν τεράστιο τραπέζι από χρυσό και ελεφαντόδοντο, γ) το γεύμα που παραθέτει είναι τόσο πλούσιο που ταιριάζει σε αυτοκράτορες.

20. Σελ. 51 (Νεαρά του Βασιλείου Β΄): Τι προέβλεπε η Νεαρά του Βασιλείου για τις περιουσίες που είχαν αρπάξει οι δυνατοί από τους φτωχούς;

Η Νεαρά εκδόθηκε το 996 και προέβλεπε ότι όσα κτήματα είχαν αρπάξει οι δυνατοί από τους φτωχούς από το 922 και μετά έπρεπε να τα επιστρέψουν στους ιδιοκτήτες τους, χωρίς να πάρουν αποζημίωση. Επιπλέον δεν είχαν το δικαίωμα να αποζημιωθούν ούτε για τα χρήματα που ξόδεψαν στο μεταξύ, για να βελτιώσουν τα χωράφια.

21. Σελ. 51 (Οφέλη από την ύπαρξη των μικροκαλλεργητών): α) Με ποιους τρόπους έβλαψαν οι δυνατοί τους φτωχούς; Ποια οφέλη έχει το κράτος από τους μικροκαλλιεργητές;

Οι δυνατοί έκαναν σε βάρος των φτωχών βίαιες επιθέσεις και διώξεις, τους επέβαλαν αγγαρείες και γενικά τους προκάλεσαν θλίψεις και στενοχώριες, βλάπτοντας το δημόσιος συμφέρον. Οι μικροκαλλιεργητές προσφέρουν στο κράτος φόρους και παρέχουν στρατιωτικές υπηρεσίες. Γι’ αυτό και οι τοπικές αρχές πρέπει να τους προστατέψουν.

22. Σελ. 53 (Οι ξένοι και η διοίκηση του κράτους): Τι συμβουλές δίνει ο Κεκαυμένος στον αυτοκράτορα για το θέμα των ξένων;

Ο Κεκαυμένος προτείνει να μην απονέμει υψηλά αξιώματα στους ξένους ο αυτοκράτορας, επειδή με αυτό τον τρόπο θα προκαλέσει τη ζήλεια των ντόπιων Ρωμαίων υπηκόων του. Επίσης στις άλλες χώρες, αν μάθουν ότι ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου προτιμά να διορίζει ξένους, θα συμπεράνουν ότι στο Βυζάντιο δεν υπάρχουν ικανοί άνθρωποι να αναλάβουν τα ίδια αξιώματα, επομένως ότι το κράτος είναι αδύναμο.

23. Σελ. 54 (Ο στρατός του Ρωμανού Δ΄ που ηττήθηκε στο Ματζικέρτ): Ποιες ήταν οι αιτίες της ήττας των Βυζαντινών στο Ματζικέρτ από τους Τούρκους το 1071;

α) Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ΄ ο Διογένης ξεκίνησε βιαστικά για την εκστρατεία. β) Ο στρατός αποτελούνταν κυρίως από ξένους μισθοφόρους. γ) Αυτοί ήταν φτωχοί, αγχωμένοι και άοπλοι. δ) Οι στρατιώτες ήταν ανεκπαίδευτοι, απλήρωτοι και χωρίς προμήθειες. ε) Ήταν δειλοί και ανίκανοι. στ) Αντίθετα οι εχθροί ήταν τολμηροί, επίμονοι και έμπειροι στον πόλεμο.

        

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΠΗΓΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ -ΣΕΛΙΔΕΣ 7-44

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΠΗΓΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΣΕΛΙΔΕΣ 7-44

1.Σελ. 9: Η θρησκευτική στάση του Κωνσταντίνου (έναντι των ειδωλολατρών)

Από το κείμενο γίνεται φανερό ότι ο Κωνσταντίνος δεν ήθελε να προσβάλει τους ειδωλολατρικούς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας του. Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία: α) Βαφτίστηκε χριστιανός μόνο κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. β) Διατήρησε το ανώτατο θρησκευτικό αξίωμα της ειδωλολατρικής θρησκείας σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. γ) Σεβάστηκε τον περσικό θεό Μίθρα, ο οποίος ταυτιζόταν με τον Ήλιο και τον Απόλλωνα και του οποίου η λατρεία είχε διαδοθεί σε όλη την αυτοκρατορία, αλλά και μεταξύ μελών της οικογένειάς του.

2.Σελ.11: (Ποιο ήταν το) Πρόγραμμα του αντιγερμανικού κόμματος

Τα μέλη του αντιγερμανικού κόμματος στην Κωνσταντινούπολη προτείνουν τα ακόλουθα μέτρα εναντίον των Γερμανών (Γότθων): α) Να μην χρησιμοποιούνται Γερμανοί στο στρατό, αλλά Ρωμαίοι γεωργοί που θα πολεμήσουν για τη γη τους. β) Να ξεσηκωθούν διάφορες ομάδες του λαού, που τώρα δεν ενδιαφέρονται για την τύχη του κράτους: φιλόσοφοι, βιοτέχνες, ο απλός λαός. δ) Οι Βυζαντινοί πρέπει να μάθουν να κερδίζουν τις στρατιωτικές νίκες μόνοι τους, χωρίς τη βοήθεια των βάρβαρων Γερμανών.

3.Σελ. 14: Πώς συμπεριφέρθηκαν Οι Χριστιανοί στα αρχαία μνημεία

Οι Χριστιανοί αρχικά, με την παρακίνηση κάποιων πολύ φανατικών μοναχών, έκαναν τα ακόλουθα εναντίον των ειδωλολατρών: α) έκλεισαν με τη βία τα ιερά των αρχαίων θεών. β) Απαγόρευσαν τη λατρεία προς τιμήν τους (φωτιές-θυσίες, θυμιάματα) γ) Κατέστρεψαν τους ναούς, τα αγάλματα, τους βωμούς. δ) Ανάγκασαν τους ειδωλολάτρες ιερείς να παρακολουθούν αβοήθητοι την καταστροφή ή τους σκότωναν.  

4.Σελ. 17: Ποια πράγματα ζητά ο Γελίμερος από τον Φάρα και για ποιο λόγο τα χρειάζεται;

Ο Γελίμερος ζητά μια κιθάρα, ένα καρβέλι ψωμί και ένα σφουγγάρι. Την κιθάρα την χρειαζόταν, επειδή ήταν καλός κιθαριστής, είχε συνθέσει ένα ωραίο τραγούδι και ήθελε να το εκτελέσει. Το ψωμί το χρειαζόταν, γιατί από τότε που ανέβηκε στο βουνό δεν είχε φάει ψημένο ψωμί. Το σφουγγάρι το χρειαζόταν για να πλύνει το μάτι του που είχε μολυνθεί από φλεγμονή εξαιτίας της απλυσιάς.

5.Σελ. 20: Ποια στοιχεία του κειμένου (Γένεση των θεμάτων και επικράτηση της Ελληνικής) αποδεικνύουν τον σταδιακό εξελληνισμό του βυζαντινού κράτους;

α) Η λατινική αντικαθίσταται από την ελληνική γλώσσα, β) λατινικοί στρατιωτικοί όροι αντικαθίστανται από τους αντίστοιχους ελληνικούς, γ) η ονομασία «θέμα» για τις νέες επαρχίες ήταν ελληνική και συγγένευε με τη λέξη «θέση».

6.Σελ. 27: Πώς χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί το υγρό πυρ;

α) Εκτόξευαν με σιφώνια (σωλήνες) το υγρό πυρ από το πλοίο προς τους εχθρούς, β) το εκτόξευαν με χύτρες εναντίον των εχθρικών πλοίων, γ) το έριχναν εναντίον των εχθρών με μικρά αγγεία (χειροσιφώνια) που τα κρατούσαν οι στρατιώτες πίσω από τις ασπίδες τους.

7.Σελ. 30: Τι ζήτησε ο Μαμούν από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, ποια βιβλία του έστειλαν, τι έκανε με αυτά και ποιο ήταν το αποτέλεσμα των προσπαθειών του;

Ο Μαμούν ζήτησε από τους αυτοκράτορες να του στείλουν βιβλία των αρχαίων Ελλήνων, εκείνοι του έστειλαν τόμους του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Ιπποκράτη, του Γαληνού, του Ευκλείδη, του Πτολεμαίου κ.ά. Ο Μαμούν έβαλε να τα μεταφράσουν στα Αραβικά, ενθάρρυνε τους υπηκόους του να τα μελετήσουν, με αποτέλεσμα στα χρόνια του να αναπτυχθεί η επιστημονική σκέψη.

8.Σελ. 34: Ποια ήταν τα επιχειρήματα των εικονομάχων;

α) Οι εικόνες είναι είδος ειδωλολατρίας, β) απαγορεύεται η προσκύνηση κατασκευασμάτων των ανθρώπινων χεριών, γ) δεν υπάρχει κάποια παράδοση της Εκκλησίας που να επιτρέπει τη λατρεία των εικόνων, δ) ο Θεός απαγορεύει την προσκύνησή τους.

9.Σελ. 34: Ποια ήταν τα επιχειρήματα των εικονολατρών σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό;

α) Οι Χριστιανοί λατρεύουν και τιμούν αντικείμενα όπως ο σταυρός και η λόγχη, με τα οποία βασανίστηκε ο Χριστός. Γιατί να μην τιμούν και τις εικόνες που είναι εντελώς αθώες; β) Όταν καταστρέφεται το ξύλο ενός σταυρού ή ενός εικονίσματος, οι πιστοί το πετάν στη φωτιά. Άρα δεν προσκυνούν το υλικό, το ξύλο, αλλά τη μορφή που εικονίζεται.  

10. Σελ. 36: (Λέων ο Φιλόσοφος και Μαγναύρα). Ποιος ήταν ο διευθυντής της Σχολής της Μαγναύρας, ποια μαθήματα διδάσκονταν και από ποιους; Ποια ήταν η δράση του Βάρδα και ποια τα αποτελέσματα αυτής της δράσης;

Διευθυντής της σχολής ήταν ο Λέων ο Φιλόσοφος. Διδάσκονταν η γεωμετρία από το Θεόδωρο, η αστρονομία από το Θεοδήγιο και η γραμματική από τον Κομητά. Ο Βάρδας έδινε χρήματα στη σχολή, επισκεπτόταν συχνά τους μαθητές, για να τους δώσει θάρρος να ασχοληθούν με ό,τι τους ενδιέφερε. Ως αποτέλεσμα η επιστήμη στην εποχή του σημείωσε μεγάλη πρόοδο.

11.Σελ. 36: Σε ποιες επιστήμες ξεχώριζε ο Φώτιος και ποιους συναγωνιζόταν στη γνώση; Ποιες ήταν οι αρετές του;

Ο Φώτιος είχε γνώσεις στη γραμματική, την ποίηση, τη ρητορική, τη φιλοσοφία, την ιατρική και άλλες επιστήμες, με αποτέλεσμα να συναγωνίζεται στη γνώση όχι μόνο του συγχρόνους του, αλλά και τους ίδιους τους αρχαίους. Οι αρετές του ήταν το ταλέντο, οι σπουδές, ο πλούτος που τον ξόδευε για να αγοράζει βιβλία, η φιλοδοξία να διαβάζει βιβλία, για να αποκτά γνώσεις.

12.Σελ. 39: (Η ανασκευή της θεωρίας των τριών γλωσσών) Ποια επιχειρήματα οι λατίνοι επίσκοποι χρησιμοποίησαν εναντίον του Κωνσταντίνου/Κύριλλου για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στη σλαβική γλώσσα και πώς τους απάντησε εκείνος;

Τα επιχειρήματα των λατίνων επισκόπων ήταν τα εξής: α) δεν υπήρχε καμιά παράδοση της Εκκλησίας που να δικαιώνει τον Κύριλλο, β) οι μόνες γλώσσες στις οποίες επιτρέπεται να δοξάζεται γραπτά ο Θεός είναι η Ελληνική. η Λατινική και η Εβραϊκή. Ο Κύριλλος τους απάντησε ότι όπως ο Θεός έδωσε τον ήλιο, τον αέρα και τη βροχή σε όλους τους ανθρώπους, έτσι έδωσε και σε κάθε λαό από μια γλώσσα για να τον δοξολογεί. Επομένως οι Σλάβοι έχουν το δικαίωμα να δοξάζουν το Θεό στη δική τους γλώσσα.

13.Σελ. 40: Ποιες αιρετικές απόψεις αποδίδει ο πατριάρχης Φώτιος στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία;

1) Η πρακτική της νηστείας του Σαββάτου, 2) η συντόμευση της Σαρακοστής κατά μια εβδομάδα, 3) η απαγόρευση στους ιερείς να παντρεύονται, 4) η άποψη ότι μόνο οι επίσκοποι μπορούν να τελούν το μυστήριο του χρίσματος, 5) η θεωρία της διπλής εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος (και από τον Πατέρα και από τον Υιό).

14.Σελ. 41: (Επιστολή του Φωκά στον χαλίφη): Ποια είναι τα σχέδια του Νικηφόρου Φωκά μετά τις πρώτες νίκες του εναντίον των Αράβων;

Ο Νικηφόρος Φωκάς ισχυρίζεται ότι σχεδιάζει σύντομα να καταλάβει την Αντιόχεια στη Συρία, την Αίγυπτο και τα πλούτη της και στη συνέχεια να κατακτήσει Ανατολή και Δύση, για να διαδώσει τον Χριστιανισμό.

15.Σελ. 41: (Η προσωπικότητα του Βασιλείου) Ποιες ενέργειες έκανε ο Βασίλειος πριν ξεκινήσει τις εκστρατείες του και ποια ήταν η κυριότερη πολεμική αρετή του;

Ο Βασίλειος α) καθάρισε το κράτος από τους βαρβάρους, β) κυριάρχησε στο εσωτερικό του κράτους, γ) περιόρισε τη δύναμη της αριστοκρατίας, δ) δημιούργησε μια ομάδα ικανών και έμπιστων συνεργατών. Η κυριότερη πολεμική αρετή του ήταν το πείσμα του να πετύχει τον σκοπό που είχε θέσει, πολεμώντας ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες.

16.Σελ. 44: Τι έκανε ο Ρώσος τσάρος Βλαδίμηρος για να πείσει τους Βυζαντινούς να του στείλουν ως νύφη την αδερφή του αυτοκράτορα και πώς αντέδρασαν οι Βυζαντινοί;

Ο Βλαδίμηρος κατέλαβε την βυζαντινή πόλη Χερσώνα και απειλούσε ότι θα καταστρέψει την Κωνσταντινούπολη. Οι Βυζαντινοί δέχτηκαν να στείλουν την Άννα, με την προϋπόθεση ο Βλαδίμηρος να βαφτιστεί χριστιανός, κάτι που ο Ρώσος τσάρος αποδέχτηκε.

Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος και το Κυριλλικό Αλφάβητο

 

ΣΗΜΕΡΑ, οι 435 και πλέον εκατομμύρια άνθρωποι που μιλάνε τις σλαβικές γλώσσες έχουν πρόσβαση σε κάποια μετάφραση της Αγίας Γραφής στη μητρική τους γλώσσα. Από αυτούς, 360 εκατομμύρια χρησιμοποιούν το κυριλλικό αλφάβητο. Ωστόσο, πριν από 12 αιώνες δεν υπήρχε ούτε γραπτή γλώσσα, ούτε αλφάβητο για τις διαλέκτους των προγόνων τους. Οι άνθρωποι που βοήθησαν να διορθωθεί αυτή η κατάσταση ήταν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, δυο αδέλφια.  

«Ο Φιλόσοφος» και ο Διοικητής

Ο Κύριλλος (827‐869 -αρχικά ονομαζόταν Κωνσταντίνος) και ο Μεθόδιος (825‐885) κατάγονταν από αριστοκρατική οικογένεια της Θεσσαλονίκης. Η επαφή των πολιτών της Θεσσαλονίκης με τις γύρω σλαβικές κοινότητες (σκλαβηνίες) ίσως είχαν δώσει την ευκαιρία στον Κύριλλο και στον Μεθόδιο να μάθουν πολύ καλά τη γλώσσα των νότιων Σλάβων.  

Έπειτα από το θάνατο του πατέρα του, ο Κύριλλος μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Εκεί σπούδασε στο αυτοκρατορικό πανεπιστήμιο και συναναστρεφόταν με διακεκριμένους εκπαιδευτές. Έγινε βιβλιοθηκονόμος στην Αγία Σοφία, το πιο σημαντικό εκκλησιαστικό οικοδόμημα στην Ανατολή, και αργότερα καθηγητής φιλοσοφίας. Μάλιστα, λόγω των ακαδημαϊκών του επιτευγμάτων, ο Κύριλλος πήρε το παρωνύμιο «Ο Φιλόσοφος».

Στο μεταξύ, ο Μεθόδιος επιδίωξε την ίδια σταδιοδρομία με τον πατέρα του—στον τομέα της πολιτικής διοίκησης. Έγινε διοικητής σε μια παραμεθόρια Βυζαντινή περιφέρεια όπου ζούσαν πολλοί Σλάβοι. Ωστόσο, αποσύρθηκε σε κάποιο μοναστήρι στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας. Το 855 πήγε και ο Κύριλλος εκεί.

Κωνσταντινούπολη - Κρήτη: Νικηφόρος Φωκάς

Η εξερεύνηση του κόσμου του Βυζαντίου δεν θα μπορούσε να μην περιλάβει τον ευρύ και πλούσιο πολιτισμικά χώρο του αρχιπελάγους του Αιγαίου. Παρά το γεγονός ότι τα νησιά δεν διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ωστόσο, ακολουθούσαν τις τάσεις της εποχής και αποτέλεσαν τον χώρο διεξαγωγής πολλών σημαντικών γεγονότων. Στα μνημεία της Βυζαντινής περιόδου που σώζονται στα νησιά αποτυπώθηκαν με γλαφυρότητα και ενάργεια όλα εκείνα τα στοιχεία που μετέβαλλαν, επηρέασαν και καθόρισαν την Ιστορία και τον Πολιτισμό στη διάρκεια των αιώνων· επιθέσεις, εισβολές και βίαια φυσικά φαινόμενα μπορούν να διαπιστωθούν μέσα από τους ερειπωμένους οικισμούς και τα κατεστραμμένα μνημεία, ενώ αντίστοιχα στα μεγάλα μοναστικά συμπλέγματα, στους εκτεταμένους ευημερούντες οικισμούς και στις πολυάριθμες εκκλησίες μπορεί κανείς σήμερα να αναγνωρίσει τις περιόδους άνθισης και ακμής που βίωσαν τα νησιά, όπως και όλη η αυτοκρατορία, σε συγκεκριμένες περιόδους.

Η Διαδρομή «Νικηφόρος Φωκάς» πήρε το όνομά της από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Νικηφόρο Β’ Φωκά, ο οποίος το 960 ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και έδρα του θρόνου του, και κατέληξε στην Κρήτη, την οποία ανακατέλαβε από τους Άραβες έπειτα από πολύμηνες επιχειρήσεις το 961. Πάνω σε αυτόν τον νοητό άξονα που συνδέει τη Βασιλεύουσα με τη Μεγαλόνησο, ο επισκέπτης της σελίδας ξεναγείται σε τόπους και μνημεία του αιγαιακού χώρου με μεγάλη ακτινοβολία που όμως, έχουν μείνει στο παρασκήνιο του ενδιαφέροντος. Γνώμονας της επιλογής υπήρξε η διάθεση να φωτιστούν βυζαντινές και μεταβυζαντινές πτυχές της ιστορίας αυτής της περιοχής.

Κάστρα, μονές ναούς, καθώς και σύγχρονα μουσεία περιλαμβάνει η διαδρομή «Νικηφόρος Φωκάς». Η νοητή πορεία των κάστρων ξεκινάει από το Κάστρο της Μυτιλήνης και μέσω των κάστρων της Χίου, της Λέρου, της Κω, της Ρόδου και της Νάξου καταλήγει στο κάστρο των Χανίων. Η Νέα Μονή Χίουκαι η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, σε συνδυασμό με τις πρωτοχριστιανικές βασιλικές της Κω και την Επισκοπή Κισσάμου ορίζουν την πορεία στα θρησκευτικά μνημεία. Η διαδραστική περιήγηση συμπληρώνεται από τη σύγχρονη ματιά του ανθρώπου προς το παρελθόν, μέσω των μουσείων της Χίου, της Λέρου, και του Αρχοντικού Νικολαΐδη στην Πάτμο.

Η ξεχωριστή και σημαντικά ενδιαφέρουσα γνώση

Αστρονομία - Μαθηματικά των Βυζαντινων

Τα γνωστικά αντικείμενα, που σήμερα ανήκουν στις θετικές επιστήμες, καλλιεργούνταν στα μεγάλα κέντρα παιδείας της αυτοκρατορίας, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Αθήνα και η Κωνσταντινούπολη. Όταν επικράτησε ο Χριστιανισμός, άρχισε μια συζήτηση για το πως δημιουργήθηκε ο κόσμος, και κατά πόσο διαφοροποιούνται οι γνώσεις της αρχαίας επιστήμης και του χριστιανικού δόγματος. Δημιουργήθηκαν έτσι δύο ερμηνευτικές σχολές, της Αλεξάνδρειας, που πρέσβευε την ερμηνεία του βιβλίου της Γενέσεως με αλληγορικό τρόπο, και της Αντιόχειας, που ευνοούσε την κατά λέξη ερμηνεία των Γραφών. Η αποδοχή από το Βυζάντιο των ελληνικών επιστημών δεν έγινε πάντα ομαλά, καθώς από τη μία υπήρξαν υποστηρικτές, όπως ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και από την άλλη πολέμιοι.

Αραβικές πηγές αναφέρουν την παρουσία Βυζαντινών επιστημόνων στη Βαγδάτη και τη Δαμασκό, που από τις αρχές του 9oυ αιώνα

Μορφές επικοινωνίας των Βυζαντινών

Η έννοια του ταξιδιού αναψυχής ήταν άγνωστη στο Βυζάντιο.  Τα ταξίδια είχαν πάντα ένα σκοπό που ποίκιλλε ανάλογα με την περίοδο, την εποχή του έτους, τα μέσα μεταφοράς, τον προορισμό, τη θέση και την οικονομική κατάσταση των ταξιδιωτών. Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν πολύ ισχυρή και οι δρόμοι από στεριά και θάλασσα ήταν ανοιχτοί και ασφαλείς, οι ταξιδιωτικοί προορισμοί δεν περιορίζονταν μόνο στη Μεσόγειο, αλλά εκτείνονταν ανατολικά έως την Κίνα, την Ινδία και την Κεϋλάνη, νότια μέχρι την Αιθιοπία και βόρεια ως τον Εύξεινο Πόντο. Μετά τον 7ο αιώνα όμως,

Υγρόν πυρ

Η υπεροχή του βυζαντινού πολεμικού ναυτικού οφειλόταν χωρίς αμφιβολία στο φοβερό όπλο που είχαν στην κατοχή τους: το υγρόν πυρ ή όπως το συναντάμε με άλλες ονομασίες: πυρ θαλάσσιον, Μηδικόν πυρ, σκευαστόν πυρ. Η εκτόξευση υγρών εύφλεκτων υλών ήταν γνωστή από την Αρχαιότητα, με τη μορφή φλεγόμενων βελών ή εύφλεκτων υλών μέσα σε δοχεία. Το υγρόν πυρ μοιάζει να ήταν το ισχυρότερο όλων αυτών, γιατί είχε το χαρακτηριστικό να μην σβήνει όταν ερχόταν σε επαφή με το νερό.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Θεοφάνη, ο Ελληνοσύρος αρχιτέκτονας Καλλίνικος ήταν ο εφευρέτης το υγρού πυρός και οι Βυζαντινοί το χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά εναντίον του ναυτικού των Αράβων, κατά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 717-718. Εφόσον όμως τα συστατικά για την παρασκευή του υγρού πυρός ήταν ήδη γνωστά από την Αρχαιότητα, η συμβολή του Καλλίνικου θα μπορούσε να ήταν στον τρόπο εκτόξευσης του υγρού πυρός.

Η σύνθεση του υγρού πυρός παραμένει μυστήριο μέχρι και σήμερα, αφού τα συστατικά και ο τρόπος παρασκευής του ήταν κρατικό μυστικό. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος απείλησε με αφορισμούς όποιον θα πρόδιδε τη μυστική φόρμουλα, την οποία, όπως έλεγαν, την είχε αποκαλύψει ένας άγγελος σταλμένος από το Θεό στον Μεγάλο Κωνσταντίνο. Υποθέτουμε ότι το υγρόν πυρ ήταν ένα μείγμα από θειάφι και νάφθα, ένα εύφλεκτο ορυκτό έλαιο, όπως το αργό πετρέλαιο, που το έβρισκαν στην περιοχή μεταξύ Κασπίας και Μαύρης θάλασσας, καθώς και στην Αραβία. Όμως, περιείχε και άλλα καύσιμα υλικά, όπως ασβέστη και ρητίνη, τα οποία ενίσχυαν την ανάφλεξη. Εκτός από του Βυζαντινούς, φαίνεται ότι και οι Άραβες γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, εμπρηστικά μείγματα με κυριότερα συστατικά τη νάφθα και την υγρή πίσσα που δεν έσβηναν με νερό παρά μόνο με άμμο. Αυτό δεν είναι παράξενο, αφού οι δύο λαοί ήταν σε συνεχή επαφή μεταξύ τους (ιδιαίτερα κατά την πρώτη χιλιετία), σίγουρα υπήρχε μεταξύ τους κατασκοπεία και οι πολλοί αιχμάλωτοι και από τις δυο πλευρές θα μετέδιδαν πληροφορίες στο αντίπαλο στρατόπεδο, ιδιαίτερα όταν ο εχθρός είχε ήδη καταφέρει να πάρει στα χέρια του το μυστικό όπλο.

Το υγρόν πυρ φυλασσόταν μέσα σε μακρόστενα σκεύη, πήλινα ή μεταλλικά, τα οποία ονομάζονταν σίφωνες. Τα σκεύη αυτά τα περιέλουζαν με το ίδιο το μίγμα και του έβαζαν φωτιά αμέσως πριν τα εκτοξεύσουν, ή τα τύλιγαν με υφάσματα ποτισμένα στο μίγμα, στα οποία επίσης έβαζαν φωτιά. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι σίφωνες διέθεταν δαδιά που πρέπει να λειτουργούσαν όπως τα σημερινά φιτίλια. Η ρίψη των σιφώνων γινόταν από ειδικές εκτοξευτικές μηχανές που βρίσκονταν στις πλώρες των πλοίων: οι μηχανές αυτές ήταν μάλλον βαλλίστρες, δηλαδή μεγάλων διαστάσεων ξυλοκατασκευές που είχαν μηχανισμό όμοιο με αυτόν του τόξου, και έριχναν πέτρες ή βέλη. Οι βαλλίστρες είχαν διάφορα μεγέθη, ανάλογα με τον τύπο ή το μέγεθος του πλοίου που τις χρησιμοποιούσε, και εξωτερικά καλύπτονταν από μεταλλικές κεφαλές αγρίων ζώων που έβγαζαν από το στόμα τους φωτιά και καπνό. Υπήρχαν επίσης και χειροσίφωνες, που μάλλον ήταν μικρά πήλινα ή μεταλλικά αγγεία γεμάτα με υγρόν πυρ, τα οποία θα ρίχνονταν εναντίον των εχθρών όπως οι σημερινές χειροβομβίδες.

Η κύρια επιτυχία του υγρού πυρός ήταν ότι έσπερνε τη σύγχυση και τον πανικό στα εχθρικά πλοία, που έπαιρναν αμέσως φωτιά – η πυρκαγιά είναι το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί για ένα ξύλινο πλοίο στην ανοικτή θάλασσα σε ώρα ναυμαχίας. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν το υγρόν πυρ μέχρι τον 13ο αιώνα. Τελευταία φορά, όμως, που μαθαίνουμε ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Βυζαντινούς είναι κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης· ο ιστορικός Φραντζής αναφέρει ότι με υγρόν πυρ απωθήθηκαν οι Οθωμανοί που άρχισαν να σκάβουν σήραγγες κάτω από τα τείχη της πόλης, ενώ υγρόν πυρ χρησιμοποίησε και ο Φραγκίσκος Φλαντανέλα, κυβερνήτης πλοίου ναυλωμένου από τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο, που νίκησε μια μοίρα του Οθωμανικού στόλου σε ναυμαχία στο Βόσπορο στις 20 Απριλίου 1453. 

Όπλα των Βυζαντινών

Ο βυζαντινός στρατός όσο καλά οργανωμένος κι αν ήταν δεν θα μπορούσε να υπερασπιστεί τα εδάφη της αυτοκρατορίας και την ασφάλεια των κατοίκων της χωρίς τον κατάλληλο στρατιωτικό εξοπλισμό. Έτσι, οι Βυζαντινοί ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την εξέλιξη παλαιών όπλων και τη δημιουργία νέων, σε μια συνεχή προσπάθεια άμυνας και υπερίσχυσης έναντι των αντιπάλων τους.

Ο οπλισμός που έφερε κάθε στρατιώτης εξαρτιόταν από τη μονάδα στην οποία ανήκε. Υπήρχαν ειδικά κρατικά εργαστήρια για την κατασκευή όπλων, τα αρμαμέντα, ενώ η οπλοφορία και το εμπόριο όπλων από ιδιώτες απαγορευόταν αυστηρά. Ωστόσο, σε εποχές που τα οικονομικά του κράτους δεν ήταν καλά ή όταν το στράτευμα ήταν μισθοφορικό, ο κάθε στρατιώτης ήταν υπεύθυνος ο ίδιος για τα όπλα του.

Τα βυζαντινά όπλα χωρίζονται σε αμυντικά και επιθετικά. Στον αμυντικό εξοπλισμό ανήκει κατ’ αρχάς η πανοπλία, που περιλάμβανε το σιδερένιο κράνος (κασσίδιον ή κόρυς) που προστάτευε το κεφάλι, τον σιδερένιο, αλυσιδωτό ή φολιδωτό θώρακα (λωρίκιον) που προφύλασσε τον κορμό του πολεμιστή, και τα ειδικά προστατευτικά των χεριών (χειρόψελλα ή μανικέλλια) και των ποδιών (ποδόψελλα ή χαλκότουβλα), φτιαγμένα από μέταλλο, δέρμα ή ξύλο. Επειδή η πανοπλία γενικά ήταν πολύ ακριβή και πολλοί στρατιώτες δεν είχαν τα μέσα να την αποκτήσουν, κατέφευγαν σε απλούστερες λύσεις. Εναλλακτικές λύσεις ήταν τα υφασμάτινα κράνη (καμελαύκια) και τα ρούχα από δέρματα ή σκληρά υφάσματα (καββάδια) αντί για θώρακα. Ορισμένες φορές τα ενδύματα κάτω από το θώρακα ήταν από μετάξι, καθώς η πυκνή ύφανσή του προστάτευε από τα βέλη. Οι ασπίδες (σκουτάρια) συμπλήρωναν τον αμυντικό εξοπλισμό· υπήρχαν σε διάφορα σχήματα και μεγέθη, και στην εξωτερική τους επιφάνεια έφεραν παραστάσεις και χρώματα που δήλωναν τη μονάδα στην οποία ανήκε ο στρατιώτης που την έφερε.

Τα επιθετικά όπλα διακρίνονται στα αγχέμαχα, τα όπλα που προορίζονται για μάχες σώμα με σώμα, και στα εκηβόλα, που χτυπούσαν τον εχθρό από απόσταση. Στα αγχέμαχα όπλα ανήκει το ξίφος (σπαθίον), το κατ’ εξοχήν επιθετικό όπλο των Βυζαντινών, που κρεμόταν από ιμάντα (λουρί) και φυλασσόταν σε ειδική θήκη (θηκάρι). Η λόγχη (κοντάριον) ήταν από τα σημαντικότερα όπλα που είχαν στη διάθεσή τους οι μονάδες του πεζικού. Το ρόπαλο (βαρδούκιον), από σιδερένια ράβδο ή από γερό ξύλο, πάνω στα οποία ήταν στερεωμένα σιδερένια καρφιά, ήταν όπλο που το χρησιμοποιούσε το βαριά οπλισμένο ιππικό. Το τσεκούρι (πέλεκυς) είχε μία ή δύο κόψεις και, όταν είχε μία κόψη, ονομαζόταν τζικούριον. Οι πολεμιστές μετέφεραν τα τσεκούρια μέσα σε θήκες ζωσμένες γύρω στη μέση τους.

Το τόξο (δοξάριον) ήταν το πιο σπουδαίο εκηβόλο όπλο. Ήταν κατασκευασμένο από ξύλο, κέρατο ή κόκαλο και τένοντες ζώων, ενώ η χορδή του φτιαχνόταν από νεύρα ή εντόσθια ζώων ή ακόμα και από φυτικές ίνες. Το μήκος του έφτανε τα 125 εκατοστά και οι δύο του άκρες ήταν καμπυλωμένες. Τα βέλη (σαγίτες) είχαν μήκος 70 εκατοστά και ήταν από λεπτό ξύλο ή καλάμι που κατέληγε σε αιχμή από μέταλλο, γυαλί, κόκαλο ή ξύλο. Κατά τη διάρκεια των ναυμαχιών και των πολιορκιών δεν ήταν σπάνια η ρίψη πυρφόρων βελών. Τα βέλη τοποθετούνταν σε δεσμίδες ανά 30 ή ανά 60 στις φαρέτρες(κούκουρα), που κρέμονταν στην πλάτη των πεζικάριων ή στη ζώνη των ιππέων. Ένα τόξο μικρού μεγέθους ήταν το σωληνάριον, που έριχνε μικρά βέλη, τις μυίες. Ένα ιδιαίτερα φονικό όπλο ήταν η τζάγγρα, ένα κοντό πολύ ισχυρό τόξο, που εκτόξευε μικρότερου μεγέθους και πιο χοντρά από τα κανονικά βέλη για την διάτρηση της θωράκισης των εχθρών.

Μία άλλη σημαντική κατηγορία όπλων ήταν τα τειχομαχικά, όσα δηλαδή χρησιμοποιούνταν στις πολιορκίες κάστρων. Στις πολιορκητικές μηχανές που είχαν στη διάθεσή τους οι πολιορκητές, εκτός από τις σκάλες και τις ξύλινες γέφυρες, ανήκει ο κριός, με τον οποίο γκρέμιζαν ευπαθή τμήματα των τειχών, όπως για παράδειγμα τις πύλες. Τον κριό αποτελούσε μια μεγάλη δοκός από σκληρό ξύλο, που στην άκρη της έφερε συμπαγές μέταλλο σε σχήμα κεφαλής κριού. Ο κριός κρεμιόταν ελεύθερα με μια αλυσίδα από μια σκαλωσιά· καθώς ταλαντώνονταν κατευθυνόταν με ορμή πάνω στον στόχο του. Η σκαλωσιά είχε τροχούς και τη μετέφεραν στρατιώτες. Το πετροβόλον ήταν όπλο που εκσφενδόνιζε μεγάλες πέτρες, ώστε να δημιουργούνται ρήγματα στα τείχη. Από τις πιο γνωστές πολιορκητικές μηχανές ήταν οι ελεπόλεις, ξύλινοι τροχοφόροι πύργοι, αρκετά ψηλοί ώστε να φτάνουν στην κορυφή των τειχών. Από την υψηλότερη εξέδρα αυτών των πύργων, οι στρατιώτες μπορούσαν να πολεμήσουν τους υπερασπιστές του τείχους στο ίδιο περίπου ύψος.

Αυτοί οι πύργοι συχνά μετέφεραν εκηβόλα μηχανήματα, καθώς και τον κριό στο χαμηλότερο επίπεδο. Μια άλλη πολιορκητική μηχανή με ρόδες ήταν η χελώνη, η οποία προστάτευε στο υπόστεγό της τους επιτιθέμενους. Μ’ αυτήν οι στρατιώτες πλησίαζαν τα τείχη, έπλητταν τη λιθοδομή τους ή έσκαβαν το έδαφος δημιουργώντας σήραγγες από κάτω τους.

Το βυζαντινό πολεμικό ναυτικό, διέθετε επίσης αντίστοιχα με το πεζικό όπλα· οι δρόμωνες, τα δρομώνια και τα χελάνδια ήταν πλοία εξοπλισμένα με ξυλόκαστρα, απ’ όπου οι πολεμιστές μπορούσαν να εκσφενδονίζουν βλήματα εναντίον των εχθρικών πλοίων, καθώς και με εκτοξευτικές μηχανές για τους σίφωνες, τα πήλινα ή μεταλλικά δοχεία που περιείχαν το υγρό πυρ. Κατά τη ναυμαχία εκσφενδόνιζαν και χειροσίφωνες, μικρά πήλινα ή μεταλλικά σκεύη με υγρό πυρ, που χρησιμοποιούνταν σαν τις σημερινές χειροβομβίδες, καθώς και τοξοβαλλίστρες που εκτόξευαν μικρά βέλη, τις μυίες. Τέλος, στην περίμετρο των πλοίων ήταν τοποθετημένες ασπίδες σε σειρά, αλλά και δέρματα, προκειμένου να προστατευτούν οι πολεμιστές, αλλά κυρίως τα ίδια τα σκάφη από τις εμπρηστικές ύλες του εχθρού και να εμποδίζεται η εξάπλωση της φωτιάς.

Βυζαντινά κάστρα, οχυρά, πύργοι

Οι οχυρώσεις των πόλεων
Τα τείχη ήταν πολύ σημαντικά για τις πόλεις της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και για αυτόν τον λόγο η οχύρωσή τους αποτέλεσε πρωτεύον έργο των αυτοκρατόρων. Σύμφωνα με το γνωστό έργο του Προκοπίου Περί κτισμάτων, ο Ιουστινιανός περισσότερο από τους όλους τους προηγούμενους αυτοκράτορες οργάνωσε την οχύρωση των πόλεων: έδωσε χρήματα για να επιδιορθωθούν και να συμπληρωθούν τα τείχη πολλών αρχαίων πόλεων, και οχύρωσε σημεία σημαντικά, τα οποία όλα μαζί έφτιαξαν ένα δίκτυο που προστάτευε τους δρόμους, μέσω των οποίων μετακινούνταν εκτός από το στρατό, οι ταξιδιώτες και τα εμπορεύματα.

Ωστόσο, όσο και αν βοήθησαν τις πόλεις της αυτοκρατορίας τέτοιες προσπάθειες, οι δύσκολες συνθήκες που επικράτησαν σταδιακά μετά τα τέλη του 4ου αιώνα (οικονομικά προβλήματα, εχθρικές επιδρομές, φυσικές καταστροφές) άλλαξαν τις πόλεις· μετά τα μέσα του 6ου αιώνα μάλιστα, ο πληθυσμός τους μειώθηκε, το μέγεθός τους μίκρυνε, κάποιες πόλεις εγκαταλείφθηκαν εντελώς και άλλες μεταφέρθηκαν σε πιο ασφαλείς τοποθεσίες. Οι θέσεις των νέων πόλεων επιλέγονταν σε φυσικά οχυρωμένους χώρους, όπως πάνω σε λόφους με απόκρημνες πλευρές, μακριά από τη θάλασσα ή πάνω σε χερσονήσους που συνδέονταν με την απέναντι στεριά μόνο με στενό ισθμό, για να προστατεύονται από τις εχθρικές επιθέσεις από ξηρά και από θάλασσα. Η εξασφάλιση αρκετού πόσιμου νερού, ακόμα και σε περιπτώσεις πολιορκίας, ήταν πολύ σημαντικός όρος για την επιλογή ενός χώρου. Επίσης, η ύπαρξη εκτάσεων για καλλιέργεια, λατομείων για εκμετάλλευση ή και δασών για ξυλεία ήταν απαραίτητοι παράγοντες για την επιβίωση των κατοίκων.

Τα τείχη – η καστροκτισία 
Η τέχνη της κατασκευής μιας οχύρωσης είναι παλιά, όμως στο Βυζάντιο υπάρχουν στοιχεία πρωτότυπα, με στόχο την απόκρουση κάθε επίθεσης με τη δημιουργία μεγάλων εμποδίων, που αναπτύσσονταν το ένα μετά το άλλο. Ο αριθμός και το ύψος των τειχών, το σχήμα και η μορφή των πύργων, ο αριθμός και ο τρόπος φύλαξης των πυλών καθορίζονταν από τη διαμόρφωση του εδάφους, τις εξελίξεις στην πολεμική τέχνη και τις υπάρχουσες οικονομικές και οικοδομικές δυνατότητες.

Τα τείχη αποτελούνταν σχεδόν πάντοτε από πύργους και μεταπύργια. Οι πύργοι είχαν σχήμα στρογγυλό, τριγωνικό, ορθογώνιο ή πολυγωνικό και είχαν δύο ή περισσότερους ορόφους. Στην κορυφή είχαν σειρά από οδοντωτές επάλξεις και καταχύστρες ή ζεματίστρες, από τις οποίες οι αμυνόμενοι έριχναν καυτό νερό, λάδι ή μολύβι στους επιτιθέμενους. Τα μεταπύργια ήταν ψηλοί τοίχοι με αρκετό πάχος, για να αντέχουν τις επιθέσεις των πολιορκητικών μηχανών. Στην κορυφή είχαν οδοντωτές επάλξεις και, πίσω από αυτές, υπήρχε ένας διάδρομος (περίδρομος) που συνέδεε τους πύργους και στον οποίο μετακινούνταν οι στρατιώτες. Πίσω από τα τείχη υπήρχαν σκάλες από τις οποίες ανέβαιναν στις επάλξεις και στη βάση τους συχνά διαμορφώνονταν αποθήκες στρατιωτικού υλικού και χώροι για την παραμονή των φρουρών. Μπροστά από τα τείχη των πόλεων που βρίσκονταν σε πεδινά εδάφη κτιζόταν ένα χαμηλότερο τείχος (περιτείχισμα), με πύργους κατά διαστήματα, και μπροστά του υπήρχε τάφρος με νερό, η οποία ήταν το πρώτο εμπόδιο που συναντούσε ο εχθρός πριν από τα τείχη.

Στο εσωτερικό της πόλης υπήρχε ένα ιδιαίτερο τείχος, το οποίο προσέφερε πρόσθετη προστασία στο ψηλότερο σημείο της πόλης, την ακρόπολη. Η ακρόπολη ήταν το τελικό καταφύγιο των αμυνόμενων· εκεί βρισκόταν η έδρα των αρχόντων, των ηγεμόνων, καθώς και των επικεφαλής της εκκλησίας και του στρατού. Οι πύργοι της ακρόπολης χρησίμευαν και ως σημεία ελέγχου, από τα οποία οι φρουροί κατόπτευαν την γύρω περιοχή (παρατηρητήρια). Σε ορισμένες περιπτώσεις, εκτός από το τείχος της πόλης και το τείχος της ακρόπολης υπήρχε και ένα τρίτο ενδιάμεσο τείχος, που διαιρούσε την πόλη σε δύο τμήματα, την άνω πόλη και την κάτω πόλη: αν το τείχος της πόλης ήταν η πρώτη γραμμή άμυνας των κατοίκων και των υπερασπιστών της σε καιρό κινδύνου, το ενδιάμεσο τείχος δημιουργούσε μια δεύτερη γραμμή υπεράσπισης, ενώ το τείχος της ακρόπολης την τρίτη και τελευταία γραμμή άμυνας. Το ενδιάμεσο τείχος, όπως στην περίπτωση του Μυστρά, επηρέαζε καθοριστικά την πολεοδομία, καθώς διαιρούσε την πόλη σε τμήματα, που δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους παρά μέσω πυλών και μετά από ελέγχους.

Η επικοινωνία της πόλης με τον υπόλοιπο κόσμο γινόταν μέσω των πυλών. Οι πύλες ήταν πολύ ευπαθή σημεία και γι’ αυτό φτιάχνονταν λίγες, εκεί όπου κατέληγαν οι κύριες οδοί της πόλης. Άνοιγαν με την ανατολή του ήλιου και έκλειναν με τη δύση του. Στα περίχωρα των πόλεων, εκτός των τειχών, συχνά υπήρχαν ξενώνες, με στάβλους για τα ζώα και αποθήκες για τα εμπορεύματα, λουτρά και ταβέρνες, για τη διαμονή των ταξιδιωτών. Μέσα στα τείχη, οι κύριοι δρόμοι ήταν λίγοι, οι περισσότεροι ήταν μάλλον στενά σοκάκια και τα σπίτια ήταν κτισμένα κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο. Δίπλα στους ναούς, συνήθως υπήρχαν ελεύθεροι χώροι που χρησίμευαν ως πλατείες.

Εξαιρετικό αμυντικό έργο αποτελεί η τείχιση της Κωνσταντινούπολης, ένα πολύ μεγάλο έργο που ξεκίνησε το 412-413 από τον Θεοδόσιο τον Β’, προκειμένου να μην χρησιμοποιούνται πλέον τα τείχη του Μεγάλου Κωνσταντίνου, που παρουσίαζαν στατικά και κατασκευαστικά προβλήματα και πλέον δεν επαρκούσαν να καλύψουν τις ανάγκες της πρωτεύουσας, η οποία αναπτυσσόταν με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς. Το νέο τείχος συμπεριέλαβε και οχύρωση από τη μεριά της θάλασσας, πάνω στην ακτογραμμή, καθώς και μεγάλες υπαίθριες κινστέρνες, όπως του Άσπαρος και του Αγίου Μωκίου, που εξασφάλιζαν νερό για τους κατοίκους, όσο κι αν κρατούσε οποιαδήποτε ενδεχόμενη πολιορκία. Η οχύρωση αποτελούνταν από την τάφρο, το προτείχισμα και το κυρίως τείχος, ύψους 12 μέτρων. Τα νέα τείχη της Κωνσταντινούπολης περιέκλειαν περίπου 1.400 εκτάρια και είχαν περίμετρο πάνω από 60 χλμ. Κατά την πάροδο των αιώνων επιδιορθώθηκαν επανειλημμένα σε διάφορα σημεία, αλλά άντεξαν για περισσότερο από χίλια χρόνια προτού υποχωρήσουν από τα βλήματα των κανονιών που οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν εδώ για πρώτη φορά το 1453.

Φρούρια, πύργοι
Τα φρούρια και οι πύργοι ήταν οχυρωματικά έργα, που ακολουθούσαν τη λογική των πολλών γραμμών άμυνας. Βρίσκονταν σε θέσεις στρατηγικής σημασίας και σκοπός τους ήταν να τις ελέγχουν και να τις προστατεύουν. Ταυτόχρονα, χρησιμοποιούνταν και ως έδρα του τοπικού άρχοντα, για αποθήκευση της σοδειάς των γειτονικών περιοχών, άλλα και ως καταφύγιο των κατοίκων σε περιόδους κινδύνου. Έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο στην άμυνα των γύρω περιοχών είτε αντιμετωπίζοντας τους εχθρούς είτε προειδοποιώντας εγκαίρως τις πόλεις και τα μοναστήρια που ήταν κοντά τους ότι υπήρχε κίνδυνος.