ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

1. Τι είναι τα έπη και ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου ανήκουν στα λεγόμενα έπη. Η λέξη έπος έχει τη γενική σημασία «λόγος» ή «διήγηση», γιατί βγαίνει από το ρήμα ἔπω που σημαίνει «λέγω». Στη δική μας περίπτωση η λέξη έπος δηλώνει ένα αφηγηματικό ποίημα που έχει συνήθως μεγάλη έκταση. Το έπος μπορεί να μας αφηγείται μύθους, δηλαδή να είναι μυθολογικό, να μας διδάσκει, δηλαδή να είναι διδακτικό, ή να αφηγείται τις ιστορίες ηρώων, δηλαδή να είναι ηρωικό.

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου είναι ηρωικά έπη, επειδή αφηγούνται τα υποτιθέμενα κατορθώματα των ηρώων μιας παλιάς εποχής. Στα έργα αυτά εμφανίζονται και οι θεοί, οι οποίοι συνυπάρχουν μαζί με τους ανθρώπους και συχνά κατευθύνουν τη δράση τους. Το ηρωικό έπος έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: α)  παρουσιάζει μυθικά γεγονότα που δήθεν έγιναν στο παρελθόν σαν να ήταν αληθινά και β) έχει αντικειμενικό χαρακτήρα, δηλαδή εκφράζει τις απόψεις και τις αντιλήψεις ολόκληρης της κοινωνίας και όχι μόνο του ποιητή.

2. Τι είναι ο επικός κύκλος και ο τρωικός κύκλος

Με τον όρο επικός κύκλος ή αλλιώς κύκλια έπη ονομάζουμε το σύνολο  των αρχαίων ελληνικών μύθων όπως τραγουδήθηκαν από τους ποιητές. Μέρος του επικού κύκλου είναι ο τρωικός κύκλος που αναφέρεται ειδικά μόνο στα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου. Μέρος του τρωικού κύκλου είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Εκτός από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια υπήρχαν στην αρχαιότητα και πολλά άλλα επικά ποιήματα που αφηγούνταν θέματα από τον Τρωικό  Πόλεμο, αλλά δυστυχώς δεν μας σώθηκαν και τα γνωρίζουμε μόνο από περιλήψεις. Τέτοια ποιήματα ήταν για παράδειγμα η Μικρά Ιλιάς, η Ιλίου Πέρσις κ.ά. Ανάμεσα σ’ αυτά τα ποιήματα ήταν και οι λεγόμενοι Νόστοι, οι οποίοι περιέγραφαν πώς επέστρεψαν οι διάφοροι ήρωες στην Ελλάδα μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου.  Ένας τέτοιος νόστος (= επιστροφή) είναι και η Οδύσσεια του Ομήρου, αφού περιγράφει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

3. Πότε γράφτηκαν τα έπη του Ομήρου και ποια είναι η σχέση τους με την ιστορία

Τα έπη του Ομήρου γράφτηκαν κατά τη λεγόμενη Γεωμετρική Εποχή, η οποία απλώνεται ανάμεσα στο 1100 και 700 προ Χριστού.  Η Γεωμετρική Εποχή ονομάζεται έτσι, επειδή τα αγγεία της περιόδου  αυτής είναι διακοσμημένα συνήθως με γεωμετρικά σχήματα. Στη διάρκεια της Γεωμετρικής Εποχής οι Έλληνες δημιούργησαν πόλεις μακριά από την κυρίως Ελλάδα. Οι πόλεις αυτές ονομάζονται αποικίες  και όλο αυτό το ιστορικό φαινόμενο ονομάζεται αποικισμός. Υπήρξαν δύο διαδοχικοί αποικισμοί.  Ο Α΄ Αποικισμός  έγινε κατά τον 11ο και 10ο αιώνα π.Χ. και οι Έλληνες στη διάρκειά του ίδρυσαν αποικίες στα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας και σε πολλά από τα νησιά του Αιγαίου που βρίσκονται κοντά σ’ αυτά τα παράλια. Τα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας ονομάζονται συνήθως και Ιωνία, από το όνομα των  Ιώνων, μιας σημαντικής ελληνικής φυλής. Ο Β΄ Αποικισμός κράτησε από τον 8ο ως τον 6ο αιώνα π.Χ. και στη διάρκειά του οι Έλληνες  ίδρυσαν αποικίες στα παράλια της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Ο Όμηρος πρέπει να έζησε στα τέλη της Γεωμετρικής Εποχής και στη διάρκεια του Β΄ Αποικισμού και συγκεκριμένα στα τέλη του 8ου αιώνα και στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ.

Η επική ποίηση και ιδιαίτερα η ηρωική επική ποίηση γεννήθηκε στα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας όπου οι Έλληνες των αποικιών τραγουδούσαν με νοσταλγία και υπερηφάνεια τα κατορθώματα μεγάλων παλαιών ηρώων του ελλαδικού χώρου, δηλαδή της πατρίδας από την οποία έφυγαν. Ταυτόχρονα την ίδια εποχή οι Έλληνες, λόγω του αποικισμού αλλά και του εμπορίου, ταξίδευαν σε πολλά μακρινά μέρη με τα πλοία τους, αντιμετωπίζοντας πολλούς κινδύνους, αλλά γνωρίζοντας και πολλά θαυμαστά καινούργια πράγματα και λαούς. Όλες αυτές τις εμπειρίες τις μετέτρεψαν σε μύθους. Ο Οδυσσέας  δεν είναι μόνο πολεμιστής,  αλλά είναι ακριβώς και ένας ναυτικός, ο οποίος επιστρέφει στην πατρίδα του μετά από πολλά χρόνια και έχοντας να αντιμετωπίσει πάρα πολλούς κινδύνους στη θάλασσα.  Είναι δηλαδή ένας ξενιτεμένος,  ο οποίος νιώθει τον πόνο για την  επιστροφή στην πατρίδα (νοσταλγία).

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να κάνουμε μια πολύ σημαντική παρατήρηση. Οι ήρωες του Ομήρου υποτίθεται ότι έζησαν πολλούς αιώνες πριν από τον Όμηρο σε μία εποχή που ονομάζεται Μυκηναϊκή (1600-1200 π.Χ.), επειδή η σημαντικότερη πόλη της Μυκηναϊκής Εποχής ήταν οι Μυκήνες στην Πελοπόννησο,  η πατρίδα του Αγαμέμνονα. Ωστόσο ο Όμηρος στα έργα του εκφράζει κυρίως τα έθιμα, τα ήθη, τους θεσμούς και τον πολιτισμό της δικής του εποχής, δηλαδή της Γεωμετρικής Εποχής και του αποικισμού. Μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις χρησιμοποιεί μέσα στα κείμενά του στοιχεία που πραγματικά προέρχονται μέσω της παράδοσης από τη Μυκηναϊκή Εποχή.

4. Τι ήταν οι αοιδοί, οι ραψωδοί και ποια η θέση του Ομήρου

Οι παλιότεροι επικοί ποιητές ονομάζονται αοιδοί, από το ρήμα ἀείδω ή ᾄδω που σημαίνει «τραγουδώ». Από το ίδιο ρήμα βγαίνει και η λέξη ωδή που σημαίνει «τραγούδι» (πβ. ωδείο). Οι αοιδοί τραγουδούσαν τα ποιήματά τους με τη συνοδεία κιθάρας ή λύρας. Ήταν ικανοί να δημιουργούν στη στιγμή καινούργια ποιήματα,  δηλαδή να αυτοσχεδιάζουν προφορικά. Ωστόσο η ικανότητά τους αυτή δεν ήταν τυχαία. Οι αοιδοί μάθαιναν την τέχνη του αυτοσχεδιασμού μαθητεύοντας για πολλά χρόνια  κοντά σε αοιδούς μεγαλύτερης ηλικίας. Για να μπορούν να φτιάχνουν ευκολότερα τα ποιήματά τους μάθαιναν απέξω τους μύθους και έτοιμους στίχους, φράσεις  ή και ολόκληρες σκηνές, καθώς και συνδυασμούς επιθέτων και ουσιαστικών. Όλα αυτά προέρχονταν από την παράδοση αιώνων και ήταν μία τέχνη απαιτητική. Γι’ αυτό και ο ποιητής ζητούσε πάντοτε τη βοήθεια της Μούσας, της θεάς δηλαδή που υποτίθεται ότι προστάτευε την ποίηση και τους ποιητές. Οι αοιδοί  έφτιαχναν τα ποιήματά τους σε έναν ειδικό στίχο που ονομάζεται εξάμετρος στίχος και είχε διαμορφωθεί έτσι από την παράδοση, ώστε να διευκολύνει την απομνημόνευση και την προφορική σύνθεση. Οι αοιδοί τραγουδούσαν συνήθως καθισμένοι και κρατώντας τη λύρα. Τραγουδούσα στη διάρκεια συμποσίων στα ανάκτορα (=παλάτια)  και στα σπίτια των ευγενών, δηλαδή των αριστοκρατών και των πλουσίων.

Τους αοιδούς τους διαδέχτηκαν οι ραψωδοί στα τέλη του 8ου αιώνα. Το όνομά τους βγαίνει από το ρήμα ράπτω (=ράβω) και τη λέξη ωδή (=τραγούδι), άρα ραψωδοί ήταν στην κυριολεξία αυτοί που έραβαν, δηλαδή συναρμολογούσαν τραγούδια. Οι ποιητές αυτοί συναρμολογούσαν καινούργια ποιήματα με υλικό  που έπαιρναν από προηγούμενους ποιητές,  δηλαδή από τους αοιδούς.  Δεν τραγουδούσαν τα ποιήματά τους με συνοδεία κιθάρας ή λύρας όπως  οι αοιδοί, αλλά απλώς τα απήγγειλαν ρυθμικά, συνήθως όρθιοι και κρατώντας ένα ραβδί ως σύμβολο εξουσίας δοσμένης από τους θεούς. Δεν ζούσαν σε ανάκτορα, αλλά πήγαιναν από τόπο σε τόπο και παρουσίαζαν τα έπη σε χώρους ανοιχτούς, κυρίως στις μεγάλες ελληνικές γιορτές, όπου και διαγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποιος θα πάρει το βραβείο στους ραψωδικούς αγώνες. Τα ποιήματα που κατέληξαν συνήθως να λένε στους αγώνες ήταν ακριβώς τα έργα του Ομήρου.

Ο ίδιος ο Όμηρος θεωρείται συνήθως ραψωδός,αλλά στην πραγματικότητα δεν φαίνεται να ανήκει ακριβώς ούτε στη μία, ούτε στην άλλη κατηγορία  ποιητών. Έφτιαχνε τα δικά του ποιήματα και δεν συναρμολογούσε παλιότερα ποιήματα όπως οι ραψωδοί, αλλά από την άλλη κρατούσε ραβδί και πήγαινε από τόπο σε τόπο. Πρέπει να είναι ο πρώτος Έλληνας ποιητής που χρησιμοποίησε την γραφή για να καταγράψει τα ποιήματά του. Δεν γνωρίζουμε αν ήξερε να γράφει ο ίδιος ή αν υπαγόρευε όσα συνέθετε προφορικά σε κάποιον γραμματέα. Η χρήση της γραφής τον διευκόλυνε στο να φέρει την επική ποιητική τέχνη σε καινούργια καλλιτεχνικά επίπεδα. Έτσι είναι ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος όλων των επικών ποιητών. Ήδη στην αρχαιότητα δεν γνώριζαν πού γεννήθηκε και έτσι επτά πόλεις διεκδικούσαν την τιμή να είναι  η πατρίδα του. Οι πιο πιθανές πατρίδες του Ομήρου φαίνεται ότι ήταν η Σμύρνη στα παράλια της Μικράς Ασίας και η Χίος.   

5. Το λεγόμενο ομηρικό ζήτημα ή πρόβλημα

Ήδη ορισμένοι αρχαίοι φιλόλογοι αμφέβαλαν εάν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δημιουργήθηκαν από τον ίδιο ποιητή, επειδή τα δύο έπη παρουσιάζουν αρκετές διαφορές στο περιεχόμενο, το ύφος και το λεξιλόγιο. Στα νεότερα χρόνια  πολλοί φιλόλογοι αμφισβήτησαν ακόμη  και την ύπαρξη του ίδιου του Ομήρου και θεώρησαν το ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν δημιουργήθηκαν από έναν ποιητή, αλλά από πολλούς διαδοχικούς ποιητές, οι οποίοι συνεχώς προσέθεταν επεισόδια σε ένα αρχικό υλικό. Σήμερα η μεγάλη πλειοψηφία  των φιλολόγων θεωρεί ότι ο Όμηρος πράγματι υπήρξε και ότι πιθανότατα συνέγραψε και τα δύο έπη με τη βοήθεια της γραφής. Οι διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο έργα οφείλονται πιθανώς στο γεγονός  ότι ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα όταν ήταν νέος,  ενώ την Οδύσσεια όταν ήταν πια μεγάλος σε ηλικία. Γι’ αυτό και το πρώτο έπος είναι πιο πολεμικό, ενώ το δεύτερο πιο ειρηνικό και πιο ανθρώπινο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο Όμηρος δεν εμπνεύστηκε από παλαιότερους ποιητές και από παλιότερα έργα της επικής παράδοσης. Ωστόσο διαμορφώνει το παραδοσιακό υλικό με έναν εντελώς δικό του τρόπο συμπυκνώνοντας τη δράση της Οδύσσειας σε 41 ημέρες.

6. Από που φαίνεται η αξία των ομηρικών επών

Α.  Από το γεγονός ότι νίκησαν το χρόνο και διασώθηκαν ολόκληρα, σε αντίθεση με τα άλλα ποιήματα του επικού κύκλου.

Β. Για πολλούς αιώνες ψυχαγωγούσαν τους αρχαίους Έλληνες στις μεγάλες γιορτές τους.

Γ.  Σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας αποτελούσαν κύριο μάθημα για τα παιδιά στο σχολείο.

Δ. Από αυτά οι Έλληνες, μικροί και μεγάλοι, μάθαιναν την ιστορία και τη θρησκεία τους και διδάσκονταν ηθικές αξίες.

Ε. Ακόμη και στα νεότερα χρόνια διδάσκονται στα σχολεία σε ολόκληρο τον κόσμο.

Στ. Άσκησαν τεράστια επίδραση στην αρχαία ελληνική, στη ρωμαϊκή και τη νεότερη ευρωπαϊκή και παγκόσμια λογοτεχνία και τέχνη γενικότερα (ζωγραφική και γλυπτική).

Ζ. Ακόμη και σήμερα γοητεύουν τους αναγνώστες,  εμπνέουν τους καλλιτέχνες και προσφέρουν θέματα για τη δημιουργία ακόμη και κινηματογραφικών ταινιών ή σειρών.

7. Η έκταση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας και η διαίρεση τους σε ραψωδίες

Η Ιλιάδα έχει έκταση πάνω από 15.500 στίχους και η Οδύσσεια πάνω από 12.000 στίχους. Διαιρέθηκαν όχι από τον ίδιο τον Όμηρο, αλλά από τους μεταγενέστερους φιλολόγους, σε 24 μέρη που ονομάζονται ραψωδίες. Τις ραψωδίες της Ιλιάδας τις σημειώνουμε με κεφαλαία γράμματα (Α-Ω),  ενώ αυτές της Οδύσσειας με μικρά (α-ω). Οι ραψωδίες έχουν τίτλους ανάλογους με το περιεχόμενό τους.

8. Κεντρικά θέματα της Οδύσσειας

Α. Ο αγώνας του Οδυσσέα επί δέκα χρόνια μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου να επιστρέψει στην πατρίδα του, την Ιθάκη.

Β. Η πίστη της γυναίκας του, της Πηνελόπης, η οποία όλα αυτά τα χρόνια τον περιμένει με υπομονή.

Γ. Ο αγώνας του γιου του, του Τηλέμαχου, να τον ξαναβρεί

Δ. Η απαίτηση μιας ομάδας αρχόντων, οι οποίοι στο έργο αποκαλούνται μνηστήρες, να παντρευτούν την Πηνελόπη  και να κληρονομήσουν ταυτόχρονα την βασιλεία στην Ιθάκη. Οι μνηστήρες κάθονται στο παλάτι του Οδυσσέα και τρώνε την περιουσία του.

Ε. Ο αγώνας του Οδυσσέα να κρατήσει τη θέση του βασιλιά, όταν επιστρέφει στην πατρίδα του, με αποτέλεσμα τη θανάτωση των μνηστήρων.

Στ. Όλα τα παραπάνω στοιχεία πιθανώς αντανακλούν ένα πρόβλημα της εποχής του Ομήρου,  δηλαδή την αμφισβήτηση της εξουσίας του βασιλιά από τους λεγόμενους ευγενείς ή αριστοκράτες, δηλαδή πλούσιους άρχοντες, οι οποίοι προσπαθούν να αποκτήσουν περισσότερη δύναμη για τον εαυτό τους.

9. Η διαίρεση της Οδύσσειας σε τρία μέρη

Οι φιλόλογοι χωρίζουμε την Οδύσσεια σε 3 μέρη:

1. Ραψωδίες α-δ. Πρωταγωνιστεί ο Τηλέμαχος στην Ιθάκη. Αυτό το κομμάτι ονομάζεται Τηλεμάχεια.

2. Ραψωδίες ε-ν.  Ο αγώνας του Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη. Το κομμάτι αυτό ονομάζεται νόστος (= επιστροφή).

3. Ραψωδίες ν-ω. Η άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη,  η συνάντηση με την Πηνελόπη και  ο φόνος των μνηστήρων με τη βοήθεια της Αθήνας και του Τηλέμαχου. Το κομμάτι αυτό ονομάζεται μνηστηροφονία.